چکیده:
عین القضات همدانی، عارف ایرانی قرن پنجم و ششم هجری است که قلم توانا و ذهن و اندیشه پویا و جوال خود را برای نگاشتن آثار فلسفی- عرفانی به کار برده است. اگرچه بی پروایی و سبک فلسفیاش در نهایت او را به پای دار کشید اما نوشتههای او به خصوص کتاب «تمهیدات» وی، سندی مستدل برای عرفان و ادبیات کهن ایران زمین شد. «تمهیدات» اگرچه از متون عرفانی به شمار میرود اما از آنجا که به بیان شرایط سلوک و آداب مرید و خصایص پیر میپردازد، مبانی تعلیمی بسیاری را بیان کرده است. صوفیه که به واقع هدف خلقت را محبت و عشقورزی میدانند، محبت به انسان را زمینهساز محبت خداوند به شمار میآورند؛ این گونه است که در تفکر صوفی، تعلیم هم با محبت گره میخورد و در حقیقت، آداب شناخت و خودسازی و حقیقت جویی همگی برگرفته از عشق و برای وصول به محبت است. در این مقاله جنبههای تعلیمی این اثر گرانقدر بررسی شده است.
خلاصه ماشینی:
ادبيات تعليمي ، عين القضات همداني ، تمهيدات ، نقد اجتماعي ، زهد، اخلاق عرفاني مقدمه در باب ادبيات تعليمي و آميختگي آن با عرفان منظور از ادبيات تعليمي ادبياتي است که نيکبختي انسان را در بهبود مـنش اخلاقـي او مي داند و همّ خود را متوجه پرورش قـواي روحـي و تعلـيم اخلاقـي انسـان مـي کنـد (مشرف ، ۱۳۸۹: ۹).
اگر پايه تعليم را رشد اخلاقيـات بـه حسـاب آوريـم ، وارد مقولـه تربيت اخلاقي شده ايم که مسلماً در دين اسلام بر پايه قرآن و سنت است و اينجاسـت که مستقيماً به سراغ ادبيات عرفـاني مـي رويـم زيـرا ادبيـات عرفـاني مفـاهيمي چـون خودشناسي ، تزکيه نفس ، تربيت روح ، فقر، زهـد و مبـارزه بـا صـفات ذميمـه اي چـون حرص ، حسد، ريا، و جهل را سرلوحه تعاليم خويش قرار داده است ، آن هم نه فقط در سخن بلکه در عمل .
ثانياً سير و سلوک عرفاني هم چنان که از مفهوم اين دو کلمه پيداست پويا و متحرک است ، بر خلاف اخلاق که ساکن اسـت ؛ يعني در عرفان سخن از نقطه آغاز است و از مقصد و منزل و مراحلي کـه بـه ترتيـب سالک بايد طي کند تا به سرمنزل نهايي برسد.
در ادبيات عرفـاني به کرّات به اين حديث پيامبر گرامي اسلام برمي خوريم : «قلبُ المؤمن ِ عرش ُ الله : قلـب مؤمن عرش خداوند است »(مجلسي ، ۱۳۶۲: ۵۵/ ۳۹)؛ و نيز ايـن حـديث قدسـي : «لـم يسَعُني أرضِي و لا سَمائي و وَسعَني قلبُ عَبدي المؤمن : آسمان و زمين گنجـايش مـرا ندارد بلکه قلب مؤمن من گنجايش آن را دارد»(غزالي ۱۳۷۵: ۳/ ۱۶).