چکیده:
در نخستین تفاسیر قدیم اهل سنت، از میان سه روش نقل اسرائیلیات، استناد به عهدین در ادبیات دلائل النبوه و مراجعه مستقیم به متن کتاب مقدس، غلبه با نقل اسرائیلیات است. همزمان به برخی مطالب عهدین در محاجه با اهل کتاب نیز استناد می شود و به تدریج در قرون اخیر، اسرائیلیات جای خود را به مراجعه مستقیم و نقل مطالب عهدینی در مواضع مختلف تفاسیر شیعه و سنی می دهد. وزیر مغربی، تنها مفسری است که از هر سه روش فوق در تفسیر خود استفاده کرده، با این تفاوت که در قیاس با تفاسیر پیش از خود، روایات موسوم به اسرائیلیات را به حداقل رسانیده و در عوض با مراجعه به متن عهدین، برخی عبارات تورات یا انجیل را در تایید نظر خود یا به منظور نقد و نقض مطرح کرده است. مقاله حاضر ضمن مروری بر تاریخچه و سیر تحول سه گونه فوق، منقولات عهدینی در تفسیر وزیر مغربی را گردآوری و بررسی می کند.
خلاصه ماشینی:
اين امر بر اثر مباحثه مکتوب يا شفاهي متکلمان، اديبان، محدثان و مفسران مسلمان با عالمان اهل کتاب در مناطق مختلف جغرافيايي جهان اسلام (بهويژه در عراق، شامات و فلسطين) بر سر اثبات نبوت حضرت محمد|، حقانيت قرآن، و برتري اسلام بر يهوديت و مسيحيت شکل گرفته و طي قرون دوم تا ششم هجري، به تناسب اوضاع و احوال فرهنگي و منطقهاي، تحول و تطور يافته است.
بنابراين وزير مغربي را تا اينجا بايد نخستين «مفسري» دانست که براي نشان دادن اشارات تورات به نبوت حضرت محمد|، اين بخش از سِفر تثنيه را در تفسير قرآن خود ذکر ميکند.
وزير مغربي در آغاز قرن پنجم نيز يکي از نخستين مفسراني است که اين دو قسمت کلي از عهدين را نقل ميکند.
ج) رجوع و نقل مستقيم از عهدين و گاه نقد آن در تمام مضامين مشترک اين بخش درواقع يکي از مميزات تفسير وزير مغربي است.
شگفت اينکه وزير مغربي در بيش از ده قرن پيش، اين شيوه معاصر در تفسير قرآن را بهگونهاي خاص به کار گرفته و حجم زيادي از مطالب عهدين را با مراجعه به متن تورات و انجيل يا از طريق پرسش و گفتگو با دانشمندان اهل کتاب، در المصابيح في تفسير القرآن نقل کرده است.
تفاوت روش او با برهانالدين بِقاعي (885 ـ 809 ق) که در قرن نهم هجري مطالب زيادي از تورات را در تفسير خود (نظم الدرر) ميآورد، اين است که بِقاعي برعکس وزير مغربي تقريباً هيچ گاه به نقد يا رد مطالب نقل شده نميپردازد.