چکیده:
این مقاله به برسی گونه های چندگانه برخی لغات فارسی، با نشان دادن سیر تحول و مسیر تحول آوایی آنها از زمان باستان تاکنون می پردازد. این واژه ها عبارت اند از : هجیر، خجیر و هژیر همه به معنی «زیبا، پسندیده»؛ خروس، خروه و خروچ هر سه به معنی «بانگ کننده، خروس»؛ رزه، رژه و رجه«ریسمان، طناب»؛ گیهان، کیهان، جیهان و جهان؛ جیوه، ژیوه و زیبق به معنی «سیماب، فلز مایع درخشان و سخت»؛ نپی، نبی و نوی به معنی «قرآن»؛ هرزه (هرز)، خله «هرزگی» (خل «نادان») و یله «آزاد، رها، ول»؛ برخی از این واژه ها فعل هستند: جاویدن (جویدن)، چاویدن و ژاویدن «نشخوارکردن»؛ خپسیدن، خفسیدن، خسپیدن و خسبیدن به معنی «خوابیدن»؛ ساویدن، سابیدن و ساییدن به معنی «مالیدن، سودن»؛ مزیدن، مژیدن و مکیدن به معنی «مک زدن».
خلاصه ماشینی:
"صورت دیگر این تحول در جزء دوم گونههای یک واژة کهن فارسی، یعنی: هجیر به معنی «زیبا» در فارسی میانه hučihr «زیبا، نیکو»> اوستایی hučiθra- ( >ایرانی باستان (*hu-čitra- مرکب ازhu- «خوب» و čiθra- «چهر، نژاد» مشاهده میشود.
نیز –ژیر را در جزء دوم همتای این واژ، یعنی هژیر «ستوده، پسندیده» میبینیم که برگرفته است از زبانهای شمالی ایرانی میانه، مانند پهلوی اشکانی (پارتی): hužihr «زیبا» (قس فارسی میانة مانوی: (huzihr.
سرکاراتی، «دربارة فرهنگ ریشهشناختی زبان فارسی و ضرورت تدوین آن» نامة فرهنگستان، ش 13، س چهارم، بهار 1377، ص 48 ؛ منصوری، فعلهای پهلوی، ص10؛ نیز: Bartholomae AiW 587, 1821, Kent OP 184, Pokorny IEW 916, Boyce W.
صورت چاو- (چاویدن) احتمالا از صورتčāw- ایرانی میانه و گویا برگرفته از *gzhāwaya- یا *gyāwaya- (از ریشة*gzhaw- «گاز زدن» یا *gyaw- «جویدن») آمده است و همینطور ژاویدن صورت شمالی- شرقی تحول j ایرانی باستان به ž است و از رهگذر زبانهای شرقی و پهلوی اشکانی به فارسی دری رسیده است (به این صورت: žāw- *jāwaya- > یا *gzhāwa-)، قس یغنابی žav- «جویدن»، پشتو žōwl «جویدن».
منصوری، فعلهای پهلوی، ص 214 به بعد؛ منصوری و دیگران، افعال در زبان فارسی، ص 113؛ نیز: Henning Verbum 186, Pokorny IEW 400, Mackenzie NTP 22; Emmerick SGS 139, Morgenstierne EVP 106, Nyberg MP II 108, Horn GNE 415.
ابوالقاسمی، مادهها، 51؛ منصوری، فعلهای پهلوی، ص 607 به بعد، نیز Bartholomae AiW 1862, Pokorny IEW 1048, Nyberg MP II 219, MacKenzie CPD 94, Horn GNE 483."