چکیده:
ادبیات فارسی با اخلاق و تعالیم اخلاقی آمیخته است . بازتاب مفاهیم اخلاقی در آثار بسیاری از شاعران و نویسندگان دیده میشود. در حقیقت میتوان آثار برخی ازآنها را آیینه اخلاق و تعالیم اخلاقی دانست . صائب تبریزی از جمله شاعرانی است که غزلیات او سرشار از مفاهیم والای انسانی و اخلاقی است . در این مقاله سعی بر آن است تا برخی از مفاهیم اخلاقی دیوان صائب که به گونه ای با آیات قرآنی در پیوند است بررسی گردد و نشان داده شود که صائب در کنار مضمونهای ظریف و باریک اندیشی ها از این منبع ارزشمند غافل نبوده و مستقیم و غیر مستقیم از کلام قرآن برای تبیین و تفسیر دیدگاه های اخلاقی خود بهره برده است .
خلاصه ماشینی:
"(کهف : ٢٨) صائب در ابیاتی که اغلب لحن پند و اندرز و زبان ساده و مستقیم دارند، به نهی از هواپرستی میپردازد: چشم بگشا؛ سبک از خواب گران کن خود را بر هـوا پای بنه ؛ تخت روان کن خــود را (ج ١: ٢٤٩) از هـوا بگذر کـه هم پیراهـن دریـا نشـد تا نکرد از سر هوای پوچ را بیرون حبـاب (ج ١: ٤٢٩) در ابیات زیر، صائب به نتایج مطیع ساختن نفس اشاره میکند و اغلب با حسن تعلیل و تمثیل به بیان این موضوع می پردازد: چون صدف آبلـه دست تو گوهـر گردد اگر از زنگ هـوس آینـــه را صـاف کنی (ج ٦: ٣٣٣٣) هــوا را گـر بـه فـرمــان کـرده بــاشـی دوصــد بتخـانــه ویـران کرده باشی (ج ٦: ٣٤٠٣) ١- ٤- تواضع تواضع در لغت به معنی فروتنیکردن است .
«إنما السبیل علی الذین یظلمون الناس و یبغون فی الأرض بغیر الحق أولئک لهم عذاب ألیم »:راه [نکوهش ] تنها بر کسانی است که به مردم ستم میکنند و در [روی ] زمین به ناحق سر برمی دارند آنان عذابی دردناک [در پیش ] خواهند داشت (شوری : ٤٢) «آه مظلوم ، ناله مظلوم ، آه ضعیف » از ترکیباتی است که صائب استفاده کرده است و به ظالم هشدار میدهد که آه مظلوم ، چون خدنگی است که در برابر کمان ستمگران فرو میآید یا نسیمی است که به آسانی، تاج سلطانی را در هم میافکند و ناله مظلوم در نهایت ، ظالم را گرفتار میکند: نالـه مظلوم در ظالـم سرایت میکنـد زین سبب در خانه زنجیر، دایم شیون است (ج ٢: ٥٣٥) چنان که میدانیم ، مکافات هر عمل سوئی پیوسته همراه انسان است و انسان بدکار نیز کشته خویش را درو میکند."