چکیده:
از دیرباز ارتباط بین نگرش هنرمند با زبان او، اعم از زبان ادبی و غیرادبی، مورد توجه سبکشناسان بوده است. برخی توجه به مشبهبهها را در متن ادبی از مهمترین روشهای یافتن ارتباط بین محتوا و فرم دانستهاند و از آن روی که وجهشبه از مشبهبه اتخاذ میشود، برای بررسی نگرش هنرمند مهم قلمداد کردهاند. در این جستار، بر آنیم تا تأثیر مفهوم قدرت و سلطنت معنوی اولیاء را که از بنمایههای متن انسالتائبین است، در تصویرهای شیخ جام بررسی کنیم. برای این منظور، با استفاده از روش خوشههای تصویری، تصاویر مربوط به سلطنت و دربار را در تشبیههای شیخ استخراج میکنیم و نشان خواهیم داد که این تصاویر در صفحات و بابهای مختلف کتاب تکرار شده است. همچنین تأثیر مفهوم قدرت و سلطنت معنوی اولیاء در تصاویر حیوانات در مشبهبههای کتاب مشاهده میشود که موارد و تکرار آن را در صفحات و بابهای مختلف کتاب نشان خواهیم داد. در این مورد، برای نمونه تشبیهات شیخ جام را مورد بررسی قرار میدهیم. در بخش بعد، بیان آشکار این مضمون را در سخنان شیخ در انسالتائبین بررسی خواهیم کرد و از این طریق، ارتباط میان فرم و محتوا کاملا مشخص میشود. پس از انجام همة این مراحل به مقایسة آن با نمونههایی از مقامات ژندهپیل که در قالب حکایات و کرامات شیخ و در شکل دیگر، به همین مضمون اختصاص دارد، خواهیم پرداخت و نشان میدهیم که افسانههای سدیدالدین غزنوی در این باب، ریشه در حقیقتی از اندیشه و زندگی شیخ جام دارد.از دیرباز ارتباط بین نگرش هنرمند با زبان او، اعم از زبان ادبی و غیرادبی، مـورد توجـه سبک شناسان بوده است . برخی توجه به مشبه به ها را در متن ادبی از مهـم تـرین رو هـای یافتن ارتباط بین محتوا و فرم دانسته اند و از آن روی که وجه شبه از مشبه به اتخاذ میشود، برای بررسی نگرش هنرمند مهم قلمداد کرده اند. در این جستار، بـر آنـیم تـا تـأثیر مفهـوم قدرت و سلطنت معنوی اولیاء را که از بنمایه های متن انس التـائبین اسـت ، در تصـویرهای شیخ جام بررسی کنیم . برای این منظور، با استفاده از روش خوشه هـای تصـویری، تصـاویر مربوط به سلطنت و دربار را در تشبیه های شیخ استخراج میکنیم و نشان خواهیم داد کـه این تصاویر در صفحات و باب های مختلف کتاب تکرار شده اسـت . همچنـین تـأثیر مفهـوم قدرت و سلطنت معنوی اولیاء در تصاویر حیوانات در مشبه به های کتاب مشـاهده مـ شـود که موارد و تکرار آن را در صفحات و باب های مختلف کتاب نشان خواهیم داد. در این مورد، برای نمونه تشبیهات شیخ جام را مورد بررسی قرار میدهیم . در بخش بعد، بیان آشکار این مضمون را در سخنان شیخ در انس التائبین بررسی خـواهیم کـرد و از ایـن طریـق ، ارتبـاط میان فرم و محتوا کاملا مشخص میشود. پس از انجام همۀ این مراحـل بـه مقایسـۀ آن بـا نمونه هایی از مقامات ژنده پیل که در قالب حکایات و کرامـات شـیخ و در شـکل دیگـر، بـه همین مضمون اختصاص دارد، خواهیم پرداخت و نشان میدهیم که افسانه های سدیدالدین غزنوی در این باب ، ریشه در حقیقتی از اندیشه و زندگی شیخ جام دارد.
خلاصه ماشینی:
"جالب است که شیخ جام حتی به جزئیـات رسـوم دربـاری توجـه نشان میدهد و از آنها در تشبیه های خود بهره میبـرد: «خانـۀ طیـب آن باشـد کـه در سـرای سلطان خانه ای سازند به نام سلطان ، و آن خانه را چنان پاک و زدوده کنند که اگر غبار خواهـد که بر آن نشیند، نتواند، و تخت ملکت ایمان در آن خانه بنهند و بساط سنت و جماعـت بـر آن بازکشند، و نهالی توبه بر وی بگسترانند، و نطع اسـتقامت بیفکننـد، و در چهاربـالش توکـل بـاز نهند، و عطر اشتیاق بر آتش محبت افکنند، و سـلطان معرفـت بیایـد، و در چهاربـالش توکـل و تفویض بنشیند، و ندیم عقل بر راست وی بنشیند، و نـدیم زهـد بـر چـپ وی بنشـیند، و تـاج محبت بر سر نهد، و وکیل صدق در پیش او بایستد، و زفان صدق و اخلاص به یـاد کـردن حـق بگشاید» (همان : ١٤٧).
کاربرد حیوانات در تشبیه های انس التائبین در بررسی تصویرهای مورد استفادة شیخ جام ، به جز فراوانی تصـاویر مـرتبط بـا سـلطنت و دربار که نوعی قدرت ، هیبت و سلطنت معنوی را تداعی میکند، نوع تصـاویر بـه کـار رفتـه در حیواناتی که مشبه به واقع شده اند نیز به نوعی با مفهوم قدرت و غلبه مرتبط است و از این نظر، با تصاویر درباری ارتباط دارد.
اینک پس از ذکر شواهد، این نکته را خاطر نشان میکنیم کـه چنـان کـه مفهـوم قـدرت و سلطنت معنوی اولیاء و عالمان راستین (از منظر شیخ جام ) در باب های مختلـف انـس التـائبین مورد توجه شیخ قرار داشته است یا حتی در زبان و تصویرهای تشبیهی و استعاری او نمود پیدا کرده ، باز در مقامات ژنده پیل سدیدالدین غزنوی، همین مفهوم ، در قالب داستان هـا و حکایـاتی که از کرامات شیخ نقل شده ، به شیوه ای دیگر و در طرح این حکایت ها و داسـتان هـا، بـا شـکل دیگری نمود یافته است ."