چکیده:
زبان مجموعهای از واژگان زنده و پویاست که همواره در حال نوزایی و گسترش معنایی هستند. در بررسیهای معناشناختی مطالعات زبان شناسی، چند معنایی ««Polysemy یکی از مهمترین موضوعات قابل طرح در همة سطوح زبانی بوده که از آن جمله، میتوان به چند معنایی واژگانی یا همان چند معنایی جانشینی اشاره نمود. در رویکردهای زبان شناختی نسبت به مفهوم واژگان، همواره با معانی ای روبرو هستیم که تحت تاثیر عناصر همنشین خود در یک نظام ساختاری قرار گرفتهاند و تحلیل معناشناختی آنها با توجه به رابطة دو سویه میان عناصر این نظام و فرایند گفتمان متن صورت میپذیرد. توجه به بافت زبانی و کلیت متن پس از بررسی ریشه شناختی و کشف میدان معنایی یک واژه، سیر معنایی و در نتیجه چند معنایی آن را به خوبی نشان میدهد. یکی از مهم ترین محورهای بررسی و پژوهش قرآنی، کشف و تبیین دقیق معانی واژگان در ساختار کلام الهی است تا بدین طریق، درک و دریافت گزارههای دینی برآمده از آنها هموار گردد. آنچه در این جستار بدان پرداخته میشود بررسی زبان شناختی چند معنایی واژة «رحمة» در قرآن کریم است که سیر معنایی این واژه را در ساختار آیات قرآن تبیین نموده و وجوه متعدد معنایی آن را در ارتباط با هستة مرکزی معنا و همچنین تاثیر واحدهای همنشین با تکیه بر کتب تفسیری قرآن کریم مشخص مینماید. در این بررسی، واژة «رحمة» در قرآن کریم وجوه معنایی متعددی چون دین اسلام، بهشت، ایمان، باران، روزی و ... دارد که همة این معانی در ارتباط با هستة اصلی معنا و روابط مفهومی با دیگر واحدهای زبانی در ساختار کلام پردازش میشوند.
خلاصه ماشینی:
"دانشمندان علم بلاغت در هر دو آیهی مذکور، رحمت را به عنوان صنعت بلاغی مجاز در نظر گرفته که ارتباط و پیوند آن با مفهوم بهشت، با علاقهی حالیه میباشد؛ چرا که بهشت محلی است که رحمت در آن حلول مییابد، بدین ترتیب، این عنصر بیانی یکی از عوامل گسترش معنایی و در نتیجه چندمعنایی شدن واژه رحمت میباشد، اما درچنین شرایطی نیز، زبانشناسان، درک مفاهیم عددی و کارکرد آن را به درک واحدهای همنشین در بستر کلام منوط دانسته ودریافت مدلول برآمده از آنها را بسته به درک واحدهای زبانی بر روی محور همنشینی، قرار میدهند؛ براین اساس، با توجه به ساختار آیه و نحوة ترکیب ألفاظ بر این محور ترکیبی، واژة رحمة در همنشینی با واژههای «آمنوا»، «اعتصموا» و «فسیدخلهم»، مفهوم بهشت را به خود گرفته است، چرا که ایمان و تمسک به آیات إلهی، پاداش اخروی را با خود به همراه داشته که داخل شدن در بهشت، لازمة آن میباشد.
بررسی بافت زبانی آیه نشان میدهد دایرة مدلولی واژة رحمت نسبت به مفاهیم بیان شده از آن گسترش یافته و در اینجا به مفهوم باران تخصیص یافته است که با سیاق کلام همخوانی داشته و به هستة اصلی معنا که همان احسان و انعام الهی است، مرتبط میباشد؛ چرا که باران یکی از بزرگترین نعمتهای الهی است که حیات تمام جنبندگان زمین به آن بسته است همچنان که تفسیر بحر العلوم، مقصود از نعمت را در آیة ﴿یا أیها الناس اذکروا نعمت الله علیکم احفظوا نعمة الله هل من خالق غیر الله یرزقکم من السماء و الأرض﴾ (فاطر/ 3) باران بیان میکند (سمرقندی، بیتا، ج3: 100)."