چکیده:
در برخی زبانها کیفیت واکه در هجای بیتکیه تغییر میکند. در آواشناسی فیزیکی، این ویژگی یعنی عدم حصول ویژگیهای کیفی ایدهآل واکه در شرایطی خاص و گرایش واکهها به سمت مرکز فضای واکهای را، کاهش واکهای مینامند. تحقیقات پیشین نشان دادهاند که فضای واکهای فارسی در هجای بیتکیه کوچکتر و مرکزیتر از هجای تکیهبر است و بر این اساس تغییر کیفیت واکه را یکی از همبستههای صوتشناختی تکیة واژگانی در زبان فارسی دانستهاند. در پژوهش حاضر، تأثیر تکیه بر دیرش و ویژگیهای کیفی واکههای سادة فارسی در هجای باز تکیهبر و بیتکیة واژههای دوهجایی در گفتار 14 زن و مرد فارسیزبان به لحاظ صوتشناختی بررسی شد. نتایج نشان داد که دیرش واکه در هجای باز بیتکیه کاهش مییابد، اما فضای واکهای نه تنها کوچکتر و مرکزیتر نمیشود، بلکه نسبت به حالت تکیهبر گستردهتر نیز هست.کیفیت واکهها در هجای باز بیتکیه تغییر میکند، اما این تغییر به لحاظ آماری برای همۀ واکهها معنیدار نیست. پژوهشهای پیشین نشان دادهاند که در شرایطی که دیرش کاهش مییابد، اندامهای گفتاری میتوانند سریعتر حرکت کنند تا ویژگیهای ایدهآل واکه حاصل شود و کاهش دیرش لزوما با کاهش فضای واکهای همراه نیست. بر این اساس، نمیتوان در مورد تغییر کیفی واکهها و کاهش واکهای در هجای بیتکیه در زبان فارسی حکم کلی داد، چرا که عواملی چند از جمله میزان شمردگی گفتار، نوع هجا، طول و نوع واژه در کنار تکیه بر ویژگیهای کیفی واکه تأثیر میگذراند. در برخی زبانها کیفیت واکه در هجای بی تکیه تغییر می کنـد. در آواشناسـی فیزیکـی ، این ویژگی یعنی عدم حصول ویژگی های کیفی ایدهآل واکـه در شـرایطی خـاص و گـرایش واکه ها به سمت مرکز فضای واکه ای را، کاهش واکه ای مـی نامنـد. تحقیقـات پیـشین نـشان دادهاند که فضای واکه ای فارسی در هجای بی تکیه کوچکتر و مرکزیتر از هجـای تکیـه بـر است و بر این اساس تغییر کیفیت واکه را یکی از همبسته های صوتشناختی تکیة واژگـانی در زبان فارسی دانسته اند. در پژوهش حاضر، تـأثیر تکیـه بـر دیـرش و ویژگـی هـای کیفـی واکه های سادة فارسی در هجای باز تکیه بر و بی تکیة واژههای دوهجـایی در گفتـار ١٤ زن و مرد فارسی زبان به لحاظ صوتشناختی بررسی شـد. نتـایج نـشان داد کـه دیـرش واکـه در هجای باز بی تکیه کاهش می یابد، اما فضای واکه ای نه تنها کوچکتر و مرکزیتر نمـی شـود، بلکه نسبت به حالت تکیه بر گستردهتر نیز هست .کیفیت واکه ها در هجای باز بی تکیه تغییـر می کند، اما این تغییر به لحاظ آماری برای همة واکه ها معنی دار نیست . پژوهش های پیشین نشان دادهاند که در شرایطی که دیرش کاهش می یابد، اندامهای گفتاری می توانند سریع تـر حرکت کنند تا ویژگی های ایدهآل واکه حاصل شود و کاهش دیرش لزوما با کـاهش فـضای واکه ای همراه نیست . بر این اساس، نمی توان در مورد تغییر کیفی واکه ها و کـاهش واکـه ای در هجای بی تکیه در زبان فارسی حکم کلـی داد، چـرا کـه عـواملی چنـد از جملـه میـزان شمردگی گفتار، نوع هجا، طول و نوع واژه در کنار تکیه بر ویژگـی هـای کیفـی واکـه تـأثیر می گذراند.
خلاصه ماشینی:
"شیخ سنگ تجن و بی جن خان به درستی در پیشینة مقاله خود به این نکته اشاره کرده اند که در هماهنگی واکـه ای در زبان فارسی عمدتا واکة ناپایدار٢٨ هجای بی تکیه تحت تأثیر واکـة پایـدار٢٩ هجـای تکیـه بـر تغییـر می کند و با آن هماهنگ می شود، اما از آنجا که این تغییر تنها متـأثر از تکیـه نیـست و نـوع واکـة پایدار تعیین کنندة نوع تغییر است ، نمی توان هماهنگی واکه ای در این موارد را نوعی کاهش واکه ای تلقی کرد.
تأثیر تکیه بر دیرش واکه ها میانگین دیرش واکه های سادة زبان فارسی در نمونه هـای گـردآوری شـده از گویـشوران زن در 36 هجای باز تکیه بر و بی تکیه به شرح جدول ٢آمده است : جدول ٢ میانگین دیرش واکه های ساده (برحسب هزارم ثانیه ) در هجای باز تکیه بر و بی تکیه (گویشوران زن ) [به تصویر مراجعه شود] داده های جدول ٢ نشان می دهد که دیرش کلیة واکـه هـای زبـان فارسـی در حالـت بـی تکیـه در گفتار زنان کاهش می یابد.
میانگین بسامد سازه های اول و دوم واکه های ساده (هرتز) در هجای باز تکیه بر و بی تکیه در گفتار گویشوران مرد و نتایج آزمون معنی داری آماری [به تصویر مراجعه شود] تحلیل آماری داده های به دسـت آمـده از گویـشوران مـرد نـشان مـی دهـد کـه تغییـر ارتفـاع و جایگاه واکه افتاده [a] بسیار معنی دار و همین تغییرات برای واکة افتاده [ɑ] معنی دار است ."