چکیده:
اختیار و قلمرو آن بهعنوان یکی از مباحث مهم کلامی همواره مورد توجه متکلمان مسلمان بوده است که به واسطه آن انسان اشرف مخلوقات معرفی گردیده، گاه مورد تکریم و گاه مورد نکوهش قرار گرفته است. به موجب اختیار است که همه چیز مسخر انسان واقع شده است.سوال اصلی این است که معنای اختیار وگستره آن با توجه به آراء کلامی و تفسیری امام خمینی و علامه طباطبایی چیست؟ و چه نقش و کارکردهایی در افعال آدمی خواهد داشت؟ هدف مقاله براین است که با روش تحلیلی وکتابخانه ای، اختیار انسان را بارویکرد فلسفی و کلامی و از دیدگاه آن دو اندیشمند معاصر بررسی نماید. این دو بزرگوار بر وجود اختیار در انسان تاکید ورزیده اند و وجود آن را در تمامی امور آدمی امری بدیهی دانسته و برای اثبات اختیار در افعال انسان و تبیین ماهیت آن، براهینی ذکرنموده اند. اسلام درصدد است تا آدمی با سرمایه اختیار خویش، پا در قلمرو ایمان و توحید بگذارد و با اختیار خویش، مسیر سعادت و کمال را طی نماید. در این مقاله برخی از نظرات ویژه امام خمینی و علامه طباطبایی مورد توجه و تاکید قرار گرفته است.
خلاصه ماشینی:
در فلسفه فاعل را به اقسامی تقسیم میکنند که یکی از آنها «فاعل بالقصد» است؛ یعنی کسی که راههای مختلفی پیش رو دارد و همه را میسنجد و یکی را انتخاب میکند و این مقصد و گزینش، همان اختیار است که اختصاص به فاعلهایی دارد که قبل از انجام فعل باید مراحل تصور، تصدیق به فایده، اراده و تصمیم به انجام کار وجود داشته باشد، هر چند این گزینش به دنبال تهدید غیر یا در شرایط استثنایی اتخاذ گردد.
(خمینی، 1362: 6-7) امامیه یکی دیگر از طرفداران وجود اختیار در انسان است؛ اما با نگاهی متعادل تر از معتزله که الهام گرفته از سخنان امامان معصوم ـ علیهم السلام ـ میباشد که به دلیل اهمیت نظر امامیه، به اختصار به آن میپردازیم: مسلک امامیه بر اساس آموزههای رهبران الهی نه جانب جبر را پیمودند و نه راه تفویض و استقلال در فعل را؛ بلکه راه میانه که همان « امر بین الامرین » است را در پیش گرفتند.
»(خمینی،1383 : 125) حاصل کلام اینکه انسان تا در این عالم است، با قدم «اختیار و اراده» میتواند خود را تحت تصرف یکی از قوای الهیه و یا شیطانیه قرار دهد و در قوس و سیر صعودی به سمت مقصود نهایی و قرب به حق و یا بعد از او حرکت نماید و در این راه هیچ جبر و اجباری در کار نیست و اگر ممکن بود، خداوند میتوانست به اکراه و اجبار او را به سعادت برساند ؛ لکن به فرمودة امام راحل « هیهات که راه آخرت راهی است که جز با قدم اختیار نمی توان آن را پیمود...