چکیده:
در جهان امروز، فناوریها از سویی موجب رفاه بشریت شده و از سوی دیگر، نگرانیهای فراوانی را نسبت به آینده برانگیختهاند. در این میان، فلاسفه و حکما در یافتن مسیر یا مسیرهایی که جامعه انسانی را ضمن کمترین مواجهه با عوامل نامطلوب و چالشزا به بیشینه بهرهبرداری مشروع برساند، نقش تعیینکنندهای دارند. جهت دادن به علوم و فناوری در سایه تعلیمات اسلام، هدفی است که در صورت تحقق میتواند به رفع نگرانی مذکور کمک کند؛ لیکن حرکت به سمت آن به چیزی بیش از شعارزدگی و تعصبات بیمورد نیازمند است. از آنجا که پدیدههای اجتماعی (از جمله علم و فناوری) با متافیزیک درهمآمیخته هستند، تا زمانی که تلاش شایستهای در جهت تنقیح و تدوین متافیزیک (الهیات) اسلامی برای آنان صورت نپذیرد، هر تلاشی برای توسعه علوم و فناوری اسلامی روبنایی بوده، محکوم به شکست است. در این نوشتار، ابتدا به بازگویی سیر تطور نگاه بشر به فناوری میپردازیم. سپس انسانگرایی تعاریف جدید از فناوری را محمل طرح و بحث پیرامون متافیزیک فناوری قرار میدهیم و در انتها بر مبنای آموزههای اسلامی، نه بنیان جهت ابتنای متافیزیک فناوری پیشنهاد مینماییم که عبارتند از: توجه به جایگاه سلسله مراتبی انسان در عالم هستی، احساس وابستگی و درهم تنیدگی انسان و جهانی که در آن زندگی میکند، نگاه همزمان به عوالم غیب و شهود و پذیرفتن نظام علیت در آنها، علم و فن پروری، اتحاد و التزام علم و فناوری، اتحاد راهبردی و بلندمدت غایات منفعتجویانه و حقطلبانه، عدم نسبیت در معیارهای اولیه اخلاقی و پذیرش نسبیت در برخی امور ثانویه، اصالت همزمان عمل، نیت و ایمان، اختیار مقید. بدیهی است که این اصول نهگانه به هیچوجه جامع نیستند؛ بلکه قسمت چند روزهای است که از گنجاندن بحر در کوزه فراهم گشتهاست. در جهان امروز، فناوریها از سویی موجب رفاه بشریت شده و از سوی دیگر، نگرانیهای فراوانی را نسبت به آینده برانگیختهاند. در این میان، فلاسفه و حکما در یافتن مسیر یا مسیرهایی که جامعه انسانی را ضمن کمترین مواجهه با عوامل نامطلوب و چالشزا به بیشینه بهرهبرداری مشروع برساند، نقش تعیینکنندهای دارند. جهت دادن به علوم و فناوری در سایه تعلیمات اسلام، هدفی است که در صورت تحقق میتواند به رفع نگرانی مذکور کمک کند؛ لیکن حرکت به سمت آن به چیزی بیش از شعارزدگی و تعصبات بیمورد نیازمند است. از آنجا که پدیدههای اجتماعی (از جمله علم و فناوری) با متافیزیک درهمآمیخته هستند، تا زمانی که تلاش شایستهای در جهت تنقیح و تدوین متافیزیک (الهیات) اسلامی برای آنان صورت نپذیرد، هر تلاشی برای توسعه علوم و فناوری اسلامی روبنایی بوده، محکوم به شکست است.در این نوشتار، ابتدا به بازگویی سیر تطور نگاه بشر به فناوری میپردازیم. سپس انسانگرایی تعاریف جدید از فناوری را محمل طرح و بحث پیرامون متافیزیک فناوری قرار میدهیم و در انتها بر مبنای آموزههای اسلامی، نه بنیان جهت ابتنای متافیزیک فناوری پیشنهاد مینماییم که عبارتند از: توجه به جایگاه سلسله مراتبی انسان در عالم هستی، احساس وابستگی و درهم تنیدگی انسان و جهانی که در آن زندگی میکند، نگاه همزمان به عوالم غیب و شهود و پذیرفتن نظام علیت در آنها، علم و فن پروری، اتحاد و التزام علم و فناوری، اتحاد راهبردی و بلندمدت غایات منفعتجویانه و حقطلبانه، عدم نسبیت در معیارهای اولیه اخلاقی و پذیرش نسبیت در برخی امور ثانویه، اصالت همزمان عمل، نیت و ایمان، اختیار مقید. بدیهی است که این اصول نهگانه به هیچوجه جامع نیستند؛ بلکه قسمت چند روزهای است که از گنجاندن بحر در کوزه فراهم گشتهاست.
خلاصه ماشینی:
"شایان ذکر است؛ برخی از فناوران ابا دارند که دایره فناوری را تا حدی که پوپر گسترده، گسترده فرض کنند؛ مثلا، پیت در کتاب خود اشاره نموده که این تعریف جامع است؛ یعنی همه انواع تکنولوژی را دربرمیگیرد؛ اما مانع نیست؛ یعنی هر فعالیت انسانی و هدفمندی را، که ممکن است برای آن اصطلاح تکنولوژی هم بهکار نرود، شامل میشود(تقوی، 1388: 25).
با آنکه میدانیم تدوین چنین منابعی نیاز به یک عزم ملی و یا حتی تمدنی دارد و بسیاری از زوایای نهفتهآن در عمل آشکار خواهد شد؛ لیکن به استناد جملهشریف "کل ما لایدرک کله لا یترک کله" تلاش نمودیم پس از مروری گذرا بر مهمترین نظرات مطرح در فضای فلسفه فناوری، با بهرهگیری از منابع معتبر اسلامی، تلقیاتی از متافیزیک اسلامی فناوری را در نه سرفصل، و به نحوی نسبتا مبسوط، در بخش پنجم از این مقاله ارائه نماییم که اجمالا عبارتند از: توجه به جایگاه سلسله مراتبی انسان در عالم هستی، احساس وابستگی و درهم تنیدگی بین انسان و جهانی که در آن زندگی میکند، نگاه همزمان به عوالم غیب و شهود و پذیرفتن نظام علیت در آنها، علم و فنپروری، اتحاد و التزام علم و فناوری، اتحاد راهبردی و بلندمدت غایات منفعتجویانه و حقطلبانه، عدم نسبیت در معیارهای اولیه اخلاقی و پذیرش نسبیت در برخی امور ثانویه، اصالت همزمان عمل، نیت و ایمان، اختیار مقید."