چکیده:
قرآن کریم در آیات متعدد انسان ها را به تعقل فرا خوانده است. و در کنار این دعوت مؤکد، ظرف تعقل را معرفی کرده که نشان می دهد برای اصلاح اندیشه و رفتار، تعقل در محورهای بخصوصی ضروری است. این پژوهش تلاش کرده است به بسترهای تعقل مورد توجه قرآن و دستاوردهای حاصل از آن دست یابد. به دلیل گستردگی این موضوع در قرآن، تنها آیاتی بررسی شده که در آن ها واژگانی آمده که از ریشه «ع ق ل» اخذ شده است. این واژگان در ساختارهای"تعقلون"، "یعقلون"، "عقلوا"، "یعقل" و"نعقل" یافت شد که 49 بار در قرآن به کار رفته است. همه 49 آیه مورد بررسی قرار گرفت. 12 مورد بدون ذکر بستر، به پیامدهای تعقل یا عدم تعقل اختصاص داشت و 37 مورد به همراه سیاق مربوط، بسترهای تعقل و نتایج حاصل از آن را بیان کرده بود. در روند بررسی، هفت محور به عنوان بسترهای تعقل، از آیات استخراج گردید. این محورها شامل: طبیعت؛ ناپایداری دنیا؛ تاریخ؛ کتب آسمانی و به خصوص قرآن کریم؛ احکام دین؛ دوران پیری و بالاخره گستره گمراه سازی شیطان می باشد. در این نوشتار، آیات دیگری که واژگان مشابه مانند تفکر، تدبر، تأمل و تفقه در آن ها آمده بررسی نشد. نتایج حاصل از تعقل در هفت محور ذکر شده را از آیات قرآن دریافت و مورد تبیین قرار گرفته است. که دستاورد تعقل در هفت مورد بالا به ترتیب معرفت به توحید ربوبی؛ آخرت گرایی در رفتار؛ عبرت آموزی؛ آشنایی با حقایق فراتر از دسترسی عقول بشری؛ پای بندی به احکام شریعت؛ تقویت معاد اندیشی و رهایی از دام های فریب شیطان است.
خلاصه ماشینی:
چـه اين که بناي آيه شريفه بر توبيخ و عتاب به کفار است که آيا کسي را اطاعت ميکنيد که قبل از شما جماعت هـاي بسياري را گمراه کرد؟ و در حقيقت يادآوري مي کند که عدم تعقّل شما منشأ فريب خوردنتان اسـت و اگـر تعقّـل مي کرديد و در روند گستردة فريب دهندگي شيطان نسبت به انسان هاي پيش از خودتان انديشه مي کرديـد هرگـز فريب او نمي خورديد و دست از عبوديت خداوند بر نمـي داشـتيد(طباطبـايي، ١٧.
از اين رو چنـان چـه انسان ها تعقّل نمايند خواهند ديد که شيطان انسان هاي بسياري را پيش از آن ها در دام خويش انداخته و آن ها را با ١٦ فريب دادن به سرنوشت ناميموني گرفتار ساخته است ؛ در نتيجه با دشمني او نسبت به خودشـان و همـين طـور شـيوه هاي فريبندگي او باخبر مي شوند و خود را از دام فريب او مي رهانند و از گمراهي و ضلالت نجات مـي يابنـد و در مسير حق يعني عبوديت خداوند حرکت مي کنند.
٢-٣- تاريخ قرآن با ياد کردن از مّلت هايي که در گذشته زيست مي کرده اند، انسان ها را به مطالعه در تاريخ زندگي آن ها فـرا مي خواند تا در آن ها تعقّل نمايند: «أََفَلمَْ يسِيرُوْافي الأَرْضَِ فَينظُرُوْا کَْيفَ کَانَ عَاِقَبةُ اَّلذِين َمنَ قْبِلهِمْ وََلدَارُ الآخِرَِة خَْيرٌ ِّلَّلذِينَ اَّتقَوْا أََفلاََ تعْقُِلون َ» (يوسف ، ١٠٩)آيا در زمين نگرديده اند تا فرجام کساني را که پيش از آنان بوده اند بنگرند و قطعا سراي آخرت براي کساني که پرهيزگاري کرده اند بهتر است آيا نميانديشند.