چکیده:
فرایند تغییر کاربری اراضی کشاورزی و باغی به اراضی ساختهشده از دهۀ 1340 رو به افزایش بوده و منجر به عدم تعادل میان کاربری اراضی شهری و طبیعی در مناطق شهری ایران شده است. منتج از روند مذکور، الگوی کاربری اراضی در شهر- منطقۀ مرکزی مازندران از جمله منطقۀ شهری ساری نیز تحت تأثیر روند شهرنشینی، گسترش جمعیت و افزایش مهاجرت، به سمت و سویی جدید رفته و تغییر کاربری اراضی کشاورزی و باغی در اراضی پیرامون شهر را سبب شده است. تداوم این فرایند منجر به الگوی توسعۀ ناپیوسته و غیرمتمرکز شده و در نهایت پراکندهرویی را پدید آورده است. بدین ترتیب، پژوهش حاضر به تحلیل تأثیر پراکندهرویی بر تغییر کاربری اراضی مناطق شهری، و پیشبینی روند تحولات توسعۀ اراضی و کاربری اراضی تا سال 1410 اختصاص دارد. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است و تلاش شده تا ابتدا با استفاده از روش GEOMOD اراضی ساختهشده پیشبینی شود و سپس بر پایۀ مدل زنجیرۀ مارکوف روند تغییرات کاربری اراضی احتمالی منطقۀ شهری ساری تخمین زده شود. در مرحلۀ نهایی با استفاده از GIS با تلفیق مدلهای مذکور، بر هم کنش اراضی ساختهشده و کاربری اراضی تحلیل شد تا پراکنش و توزیع فضایی کاربری زمین در چشمانداز تحقیق مشخص گردد. نتایج یافتهها نشان میدهد تغییر کاربری اراضی کشاورزی، باغی و مراتع در سال 1410 با نرخ رشد 43/1- درصدی کاهش خواهد یافت و همراستا با این روند، اراضی ساختهشده با نرخ رشد 85/4 درصدی افزایش مییابد. توزیع فضایی اراضی ساختهشده در شمال منطقۀ شهری مطالعاتی تمرکز داشته، اما در نواحی شرق و غرب این منطقه نیز افزایش یافته است. دلیل این توزیع فضایی را میتوان در گرایشهای فضایی افراد به سکونت با الگوی تکخانواری در اراضی پیرامون شهر که قیمت کمی دارند، سراغ گرفت. چنین روندی مبتنی بر شدت یافتن پراکندهرویی در منطقۀ شهری ساری بوده و نیازمند جهتدهی مناسب در برنامهریزیهای آتی توسعۀ شهری و منطقهای است.فرایند تغییر کاربری اراضی کشاورزی و باغی به اراضی ساخته شده از دهۀ ١٣٤٠ رو به افزایش بـوده و منجـر بـه عدم تعادل میان کاربری اراضی شهری و طبیعی در مناطق شهری ایران شده است . منتج از رونـد مـذکور، الگـوی کاربری اراضی در شهر- منطقۀ مرکزی مازندران از جمله منطقۀ شهری ساری نیز تحت تـأثیر رونـد شهرنشـینی، گسترش جمعیت و افزایش مهاجرت ، به سمت و سویی جدید رفته و تغییر کـاربری اراضـی کشـاورزی و بـاغی در اراضی پیرامون شهر را سبب شده است . تداوم این فرایند منجر به الگوی توسعۀ ناپیوسته و غیرمتمرکز شـده و در نهایت پراکنده رویی را پدید آورده است . بدین ترتیب ، پژوهش حاضر به تحلیل تأثیر پراکنده رویی بر تغییر کـاربری اراضی مناطق شهری، و پیش بینی روند تحولات توسعۀ اراضی و کاربری اراضـی تـا سـال ١٤١٠ اختصـاص دارد. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است و تلاش شده تا ابتدا با اسـتفاده از روش GEOMOD اراضـی سـاخته شـده پیش بینی شود و سپس بر پایۀ مدل زنجیرة مارکوف روند تغییرات کاربری اراضی احتمالی منطقـۀ شـهری سـاری تخمین زده شود. در مرحلۀ نهایی با استفاده از GIS با تلفیق مدل های مذکور، بر هم کـنش اراضـی سـاخته شـده و کاربری اراضی تحلیل شد تا پراکنش و توزیع فضایی کاربری زمین در چشم انداز تحقیـق مشـخص گـردد. نتـایج یافته ها نشان میدهد تغییر کاربری اراضی کشاورزی، باغی و مراتع در سال ١٤١٠ با نـرخ رشـد ١.٤٣- درصـدی کاهش خواهد یافت و هم راستا با این روند، اراضی ساخته شده با نرخ رشد ٤.٨٥ درصدی افزایش مییابـد. توزیـع فضایی اراضی ساخته شده در شمال منطقۀ شهری مطالعاتی تمرکز داشته ، اما در نواحی شرق و غرب این منطقه نیز افزایش یافته است . دلیل این توزیع فضایی را میتـوان در گـرایش هـای فضـایی افـراد بـه سـکونت بـا الگـوی تک خانواری در اراضی پیرامون شهر که قیمت کمی دارند، سراغ گرفـت . چنـین رونـدی مبتنـی بـر شـدت یـافتن پراکنده رویی در منطقۀ شهری ساری بوده و نیازمند جهت دهی مناسب در برنامه ریزیهای آتـی توسـعۀ شـهری و منطقه ای است .
خلاصه ماشینی:
از این رو، اولین هدف کاربست روش ژئومـد (بر مبنای بررسی و تحلیل روند گسترش اراضی ساخته شده از سال ١٣٦٥ تا ١٣٩٠) در محدودة مطالعاتی برای پیش بینی تحولات کاربری اراضی در سال ١٤١٠ است .
برای دستیابی به اهداف مذکور، سوال های پژوهش به شرح ذیل ارائه میشود: – روند گسترش اراضی ساخته شده در منطقۀ شهری ساری به چه صورت در آینده نمود فضایی مییابد؟ – روند تغییر کاربری اراضی منطقۀ شهری مطالعاتی تا سال ١٤١٠ چه تـأثیری بـر اراضـی کشـاورزی بـر جـای میگذارد؟ – پراکنده رویی در منطقۀ شهری ساری چه تأثیری بر گسترش اراضی ساخته شده و تغییر کاربری اراضی دارد؟ مبانی نظری و پیشینۀ تحقیق کاربری اراضی یکی از مفاهیم پایه در برنامه ریزی شهری و منطقه ای محسوب میشود (٤٧١ :٢٠٠٨ ,Doygun) کـه از مؤلفه های بسیاری همچون تغییرات جمعیت ، افزایش میزان مهاجرت از روستا به شهر و افـزایش نـرخ شهرنشـینی تـأثیر میپذیرد.
از ایـن نکتـه میتوان دریافت که پراکنده رویی در پی توسعۀ اراضی رخ داده و هم زمان منجر بـه تغییـر کـاربری اراضـی (غالـب تغییـر کاربری اراضی در زمین های کشاورزی) در منطقۀ شهری ساری شده است .
Al-shalabi, Mohamed, Billa, Lawal, Pradhan ,Biswajeet , Mansor, Shattri, 2012, Modeling urban growth evolution and land-use changes using GIS based cellular automata and SLEUTH models: the case of Sana’a metropolitan city, Yemen, Environ Earth Science, 70,75-89.