چکیده:
مطالعة آرایش واژگانی چه در دانش سنتی «معانیالنحو» و چه در زبانشناسی معاصر اهمیت اساسی دارد؛ اما در زبان فارسی تاکنون تحقیق مستقلی بر آرایش واژگانی متون ادبی و تاثیر بلاغی آن انجام نشده است. این مقاله ابتدا جایگاه آرایش واژگانی در دستور و بلاغت را بررسی میکند و به نقد پیشینة تحقیقات معطوف به آن میپردازد. سپس کارکرد بلاغی آرایش واژگانی در تاریخ بیهقی را ذیل دو سرفصل پیشآیی و پسآیی عناصر اصلی و فرعی جمله بازمینماید و با استناد به نمونههای آرایش واژگانی و رجوع همزمان به بافت موقعیتی و اقتضای حال، هنر بیهقی را در استفادة بلاغی از این هنرسازه نشان میدهد. برای تبیینی روشنتر از تاثیر این هنرسازه در تاریخ بیهقی، از متن سلجوقنامة ظهیری نیشابوری برای مقایسه استفاده میشود. بیهقی را میتوان نقطة عطف بلاغت آرایش واژگانی به شمار آورد. او از آرایش واژگانی آزاد حداکثر بهره را برده است. انواع آرایشهای نشاندار را میتوان از تاریخ بیهقی استخراج کرد که غالبا کارکرد بلاغی دارند. برای مثال بیهقی همة عناصر جمله را بنا بر دلایلی که تنها با رجوع به بافت بیرونی متن آشکار میشود برای برجستهسازی در آغاز جمله قرار میدهد. برخلاف پیشآیی که بیشتر بر بافت موقعیتی اثر متکی است، پسآیی، غالبا با هدف تسهیل در پردازش جمله، تنظیم هارمونی خبری و نیز خلق ریتم رخ میدهد.
خلاصه ماشینی:
"- حساسیت «موضوع» کلام: گاه بیهقی نمی خواهد از موضوع کلام دور شود؛ بنابراین در جملات بعدی وقتی همان موضوع مفعول قرار می گیرد، آن را بر نهاد جمله مقدم می آورد تا همچنان موضوع بحث باقی بماند و این مورد دلیل ٓ بلاغی ٓ بسیاری از تقدیم و تأخیرها در تاریخ بیهقی است : «[بوبکر حصیری] سطبر شده اسـت و او را و پـسرش را مـال بـسیار مـی جهانـد.
- در تاریخ بیهقی ، تقدم متمم بر قید زمان هم با نوعی تأکید همراه است ؛ برای مثال در جملۀ بعد گوینده می خواهد به حضور و نقش خود در ماجرایی که تعریف می کند، تأکید کند تا بر استناد خبر بیفزاید؛ بنابراین متمم ٓ «با من » را پیش از قیـد زمـان ٓ «شـبی » می آورد: «امیر سبکتگین با من شبی حدیث می کرد [...
تحلیل کارکرد بلاغی تأخیر حال که دانستیم جایگاه پس از فعل مؤکد نیست ، سبب این همه تأخیر در عناصر فرعی جمله چیست ؟ این جابه جایی ها بر معنای جمله چه تأثیری دارد؟ آیا جـز ایجـاد تنـوع ساختی ، کارکرد دیگری نیز دارد؟ برای پاسخ دادن به این پرسش ها توجـه بـه دو نکتـه راهگشا خواهد بود: - طبیعی است که عناصر فرعی جمله ازحیث اطلاعی ، اهمیـت کمتـری درمقایـسه بـا عناصر اصلی دارند؛ درحالی که تأثیر عاطفی زیادی بر خواننده دارند.
Tehran: Iranian Academy of Persian Language & Literature."