چکیده:
یکی از شیوه های تربیتی قرآن کریم این است که صفات مطلوب را به گونه ای بیان می کند
که موجب ترغیب دیگران برای کسب این صفات باشد. در بسیاری از موارد، تفاوت آیات
هم سنخ با یکدیگر در اجمال و تفصیل است. این مقتضای مقام و اقتضای بلاغت قرآن است.
اوصافی که قرآن ذکر می کند دو جور اطلاق دارند: اطلاق عام و اطلاق خاص. اطلاق خاص
به خاطر عنایتی است.
قرآن در موارد زیادی انسان ها را به نام «عباد» یاد کرده، اما به «الله» یا به
«رحمن» اضافه کرده است. اما گاهی آنها را «عبادی» خوانده که به مناسبت مقام، بار
ارزشی خاصی دارد. این اضافه تشریفی است. عبودیت خدا گاهی تکوینی است و خارج از
اختیارات انسان، و گاهی تشریعی است; یعنی اینکه کسی بندگی دیگری را بپذیرد و خود را
عبد او قرار دهد. در این زمینه، مردم دو دسته می شوند: عده ای بنده خدا و عده ای
بنده نفس. عبادت خدا همواره آگاهانه است و عبادت نفس (یا شیطان) ناآگاهانه.
خلاصه ماشینی:
"شیوه ترغیبی قرآن در ذکر اوصاف اهل فلاح یکی از شیوه های قرآن کریم این است که مجموعه ای از صفات مطلوب، صفاتی را که مورد امر و تأکید الهی است، تحت عنوان خاصی بیان می کند، به نحوی که موجب ترغیب دیگران برای کسب این صفات باشد; مثلا، در اول سوره بقره می فرماید: (الم، ذلک الکتاب لا ریب فیه هدی للمتقین.
عنایت خاص خداوند در اطلاق خاص عباد الرحمن ابتدا توضیحی درباره کلمه «عباد الرحمن» عرض کنیم و بعد بحث را ادامه دهیم: قرآن در موارد زیادی، انسان ها را به نام «عباد» یاد کرده، اما یا به «الله» اضافه کرده است: (عباد الله)(صافات: 40، 74، 128، 160 و 169; دخان: 18; انسان: 6) یا به «رحمن»: (عباد الرحمن) (فرقان: 63; زخرف: 19) یا به یای متکلم: (عبادی) (بقره: 186) یا با الف و لام آمده است: (والله بصیر بالعباد)(آل عمران: 15); و یا با ضمیر متصل: (و کفی بربک بذنوب عباده خبیرا بصیرا.
تفاوت معنایی اطلاق های عام و خاص در کاربردهای قرآنی به طور کلی، بسیاری از واژه ها که استعمالش در قرآن به دو صورت است; یکی به صورت عام و دیگری به صورت خاص، گاهی معنای عامی دارد که با آن معنایش، شامل همه می شود; ولی گاهی همین واژه به صورت خاصی اطلاق می شود که فقط بر یک دسته از بندگان صدق می کند، درباره دیگران صدق نمی کند.
پس عبد بودن نسبت به الله یا نسبت به هوای نفس یا شیطان دو مرحله دارد: یکی عبادت آگاهانه است که نسبت به خدا انجام می دهند; و دیگری عبادت ناآگانه یا نیمه آگاهانه است که خودشان هم توجه ندارند کاری که انجام می دهند عبادت شیطان است، عبادت هواست; ولی قرآن می فرماید: (اتخذ إلهه هواه."