چکیده:
یکی از مؤثرترین دانشمندان در زمینه معناشناسی قرآن، توشیهیکو ایزوتسو محقق ژاپنی در کتاب «مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن مجید» است. این کتاب از سه بخش کلی در قالب یک پیشگفتار، 11 فصل و یک خاتمه تشکیل شده است. این نوشتار با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی کتاب میپردازد. مطابق نظر این کتاب، مفاهیم اخلاقی ـ دینی قرآن دو دستهاند: دستة اول، تقابلهای اخلاقی که قرآن به تأیید یا تصحیح آنها و یا مخالفت با آنها میپردازد؛ از جمله تصور بدبینانة زندگی خاکی، همبستگی قومی و قبیلهای و فضیلتهای کهن در میان اعراب. دستة دوم، مفاهیم عمدة اخلاقی که هر یک از آنها بسیاری از واژههای مهم اخلاقی را در بر میگیرند و از این قرارند: کفر، نفاق، ایمان، خوب و بد. تأکید مؤلف در این کتاب، توجه تام به قرآن است، چنانکه «قرآن خود سخن گوید و مفاهیم خود را تفسیر و تعبیر کند». از این رو، بسیار به روابط میان واژهها توجه داشته است و هر یک از مفاهیم با کمک واژههای متضاد و مترادف توضیح داده میشوند. روش او در این کتاب، از چند شاخصه برخوردار است: بیان نظریههای مختلف، ارائة نظریههای جدید، ارجاع فراوان به آیات قرآن، پرهیز از شتابزدگی و توجه به جنبههای مختلف، اعتقاد به یکپارچگی و اخلاقی بودن مباحث قرآن، اعتقاد به نسبیت در اخلاق، پیروی از سیر منطقی در ارائة مفاهیم و نیز اعتقاد به نسبیت زبانی و متنگرایی. از جمله مزایای این اثر عبارت است از: دستهبندی کاملا مناسب، سعی در استخراج معانی واژهها از خود قرآن و استفاده از منابع گوناگون در تدوین کتاب است. از جمله کاستیهای آن نیز عبارتند از: وجود برخی اشتباه در کتاب، مانند اشتباه در ذکر آیات قرآن، استفاده نکردن از منابع شیعی در ذکر مثالها و توجه نکردن به وجوه گوناگون و معانی متعدد واژههاست. با این همه، ایزوتسو بیطرفانه به ارائة مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن پرداخته است و در ارائة نظام مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن توفیق فراوان یافته است؛ زیرا اگر دور از اغراق و بزرگنمایی به نظریة او توجه گردد، راهی به سوی پژوهشهای جامع در حوزة معناشناسی اخلاقی قرآن میگشاید.
خلاصه ماشینی:
"ایزوتسو ضمن بیان نظر فوق ، از جمله شخصیت های مدافع این نظریه را حسن بصـری و فخـر رازی برمی شمارد و می گوید: جای انکار نیست که نفاق نکات مشترک بسیار با کفر دارد و ایـن از آیات قرآن برداشت می شود که در آنجا تفاوت اساسی میـان دو مقولـه قائـل نشـده اسـت و جایگاه هر دو را دوزخ می داند، اما در نفاق جنبه ای است که به سبب آن مـی توانـد بـه عنـوان یک مقولۀ مستقل معنایی، میان کفر و ایمان مورد بررسی قرار گیرد، به گونـه ای کـه از برخـی آیات قرآن به دست می آید، مقولۀ معنایی نفاق به هیچ وجه محدودة غیرقابل نشتی میان کفـر و ایمان نیست ، بلکه گستره ای از معناست که مرز مشـخص و معینـی نـدارد؛ یعنـی مقولـه ای است که ممکن است به هر یک از دو سو کشیده شود، چنان که به نحوی غیرمحسـوس رنـگ کفر یا ایمان به خود بگیرد.
دربارة اعتقاد اول باید گفت : «زبان تا حـدودی مقـولات فرهنگـی و اجتمـاعی را در خـود منعکس می کند» (لطفی ، ١٣٩٣: ٤٤)، نه به صورت کلی ، البته ایزوتسـو خـود را دربسـت بـه دست این نظریه نسپرده است ، بلکه در موارد بسیاری به حکـم عقـل سـلیم و فهـم متعـارف ، ناگزیر برای روشن کردن معنای واژه ای ، به تحلیل اوضاع و احوال اجتماعی و نیز بررسی اسناد و مدارک تاریخی پرداخته است ، تا آنجا که حتی بر آراء و نظریه های دیگران تکیه کرده اسـت و مهم تر از آن ، سعی کرده است مفاهیم اخلاقی ـ دینی قـرآن را بـه زبـانی دیگـر و بـه یـاری مقولات آن زبان ، تفسیر، تعبیر و ترجمه کند (ر."