چکیده:
حدیث : «ما بدا لله مثل ما بدا فی اسماعیل » با یکی از عقاید اختصاصی شیعه ، یعنی «بداء» ارتباط وثیق یافته است . بررسی سندی حدیث نشان می دهد، این حدیث بیشتر در منابع امامیه وجود دارد و اکثر اسناد آن ، مرسل و مقطوع هستند. تنها سند معتبر در «اصل » زید نرسی آمده است که برخی اهل رجال ، خود زید را توثیق نکرده اند، اما امامیه به جهت نقل اصل زید از سوی ابن ابی عمیر، این اصل را پذیرفته اند. در متن حدیث نیز لفظی که به امامت اسماعیل اشاره داشته باشد، وجود ندارد، اما به خاطر تفسیر عمدی زیدیان و سرایت این برداشت به دیگر فرقه های اسلامی ، مسئله ای مورد مناقشه در طول تاریخ شده است . بررسی محتوایی حدیث نیز این نکته را به دست می دهد که این روایت ، هیچ ارتباطی به امامت اسماعیل ندارد و حتی خود اسماعیلیان به خاطر تضادی که این حدیث با مبانی آنان دارد، توجه چندانی به این حدیث نکرده اند.
خلاصه ماشینی:
"و ٥٨ علامه مجلسی طریق دیگری برای این اصل برمی شمارد: «حدثنا الشیخ ابومحمد هارون بن موسی التعلکبری ، قال حدثنا ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید الهمدانی ، قال : حدثنا جعفر بن عبدالله العلوی ابوعبدالله المحمدی ، قال : حدثنا / هم چنین این حدیث از غیر زید نرسی ، ولی بدون ذکر سلسله سند توسط شیخ صدوق ـــــــــــ فصلنـامــه (٣١١ـ٣٨١ق ) و شیخ مفید (٣٣٦ـ٤١٣ق ) روایت شده است : «ما بدا لله بداء کما بدا له فی ـــــــــــ علمی پژوهشی إسماعیل ابنی » (ابن بابویه ، ٢٠١٠: ٤٢٩؛ همو، ١٣٨٩: ٩٣؛ مفید، ١٣٩٦ق : ٢٥١؛ ر.
تنها سند موجود که می تواند به لحاظ سند رجالی قابل بحث باشد، همان نقل اصل زید نرسی به وسیله ابن ابی عمیر است ؛ البته اصل زید در برخی منابع رجالی تضعیف شده و شیخ طوسی ضمن اشاره به عدم روایت شیخ صدوق از اصل زید به تبعیت از استادش محمدبن حسن بن ولید، علت تضعیف را محمدبن موسی همدانی در سلسله راویان این اصل دانسته است (طوسی ، ١٤١٧ق (ب ): ١٣٠؛ هم چنین ر.
شیخ مفید نیز ضمن انکار این دیدگاه که بداء مورد اشاره در این حدیث را در امامت اسماعیل قرار می دهد، در توضیح بداء در این روایت می گوید: معنای این حدیث همان گونه که از ابی عبدالله ع روایت شده ، این است : خداوند دو بار قتل را برای فرزندم اسماعیل مقدر کرد، اما من از خدا سلامتی وی را درخواست کردم ؛ پس بداء حاصل شد برای اسماعیل و دو بار اسماعیل از مرگ نجات یافت (مفید، ١٣٩٦ق : ٢٥١)."