چکیده:
مسئله «عوالم پیشین » از مسائل مهم در حوزه معارف و به ویژه در دانش عقاید است . بررسی سیر تاریخی تعامل محدثان قرون نخستین با روایات عوالم پیشین ، از نیازمندی های پژوهش در این عرصه است ؛ از این رو در این مقاله ، با روش گردآوری داده ها و تحلیل آن ، سیر تاریخی نقل روایات عوالم پیشین و تالیفات در این موضوع در مدرسه کوفه و قم و گونه بازخورد آن در میان عالمان و جوامع حدیثی ، مورد دقت نظر قرار گرفته است . هرچند نوع برخورد محدثان با کتبی با نام «الاظله » که در کوفه نگاشته شده اند و چرایی آن با ابهام روبه روست ، اما در مجموع می توان گفت ، بسیاری از محدثان و علمای شیعه در دو حوزه حدیثی کوفه و قم ، که برخی از اصحاب اجماع بوده اند، با وجود گرایش های مختلف ، به نقل این دسته از روایات پرداخته اند. این نوع تعامل ، نشان دهنده مقبولیت اصل این مسئله در مدرسه های کوفه و قم است .
خلاصه ماشینی:
به نظر می رسد، الاظله محمد بن سنان ، کتابی است که در بین اصحاب مورد قبول نبوده است ؛ لذا هرکس این کتاب را نقل کرده ، تضعیف شده است ؛ برای مثال ، شخصی به نام «علی بن حماد» به سبب روایت کتاب الاظله ، متهم به غلو شده است .
قابل ذکر است ، در منابع روایی ، تنها دو روایت از مفضل درباره عوالم پیشین وجود دارد که یکی مربوط به خلقت ارواح (صدوق ، ١٣٨٥، ١: ١٦١) و دیگری مربوط به اظله است (کلینی ، ١٣٨١، ١: ٤٤١) و سخنی از اخذ میثاق نیست .
اشعری در ابواب گوناگونی از وی نقل روایت کرده ، ولی در مسئله عوالم پیشین هیچ روایتی از وی نقل نکرده است ؛ با این که محمد بن سنان در این زمینه دارای تألیف مستقلی به نام «الاظله » بوده است .
در قم نیز محدثان قمی ، از هر سه جریان اصلی کوفه ، این روایات را ـ با وجود برخی تفاوت ها که ذکر شد ـ نقل کرده اند، اما هرگز از جریان مطرود کوفه استقبال نکرده اند، به طوری که علمای قم در مسیر انتقال کتاب الاظله محمد بن سنان ، الاظله عبدالرحمن بن کثیر هاشمی و الاظله علی بن ابی صالح هیچ نقشی نداشته اند و هرگز این کتب وارد قم نشده است .