چکیده:
گمرک نقش مهمی را در واردات و صادرات و ترانزیت کالاها و تسهیل تجارت ایفـا مـیکنـد و بـه مثابـه تامین کننده قسمتی از درآمدهای دولت نیز به حساب میآیـد. در کشـور ایـران از زمـان هـای گذشـته در مرزهای کشور گمرک وجود داشته که به تدریج از دوره قاجار به بعد گمرکات مورد توجه قـرار گرفـت تـا جایی که از وجود خارجیان نیز برای اصلاح امور گمرکی کشور استفاده شد. در زمـان قاجاریـه بـر اسـاس معاهده های گلستان و ترکمنچای اداره بخش هایی از گمرک تحت کنتـرل کشـور روسـیه قـرار گرفـت و قسمت دیگری از گمرکات برای تامین هزینه سفرهای پادشاهان قاجار به اجاره واگذار شـد. ازجملـه ایـن سفرها سفر مظفرالدین شاه قاجار به اروپا و اخذ وام های پیاپی از روسیه تزاری کـه بـه دنبـال آن قـرارداد گمرکی منعقد شد. از آن به بعد گمرک ایران فراز و نشیب های فراوانی را پشت سر گذاشته اسـت . لـذا در این پژوهش تلاش میشود که وضعیت گمرک در دوره مظفرالدین شاه قاجار مورد بررسی قرار گیرد.
خلاصه ماشینی:
"این قرارداد گمرکی هفت ماده داشت که به شرح زیر است : - تعیین میزان دریافت حقوق گمرکی از مال التجاره های اتباع روس و ایران و حذف شـدن تعرفـه هـای پیش بینی شده در معاهده ترکمانچای - تعلق گرفتن حقوق گمرکی به مال التجاره خارج شده از روسیه در موقع ورود به ایران - موقوف و متروک شدن حقوق صادره صدی پنج در خروج مال التجاره و امتعـه در ایـران بـه اسـتثنای بعضی امتعه - تعهد دولت ایران برای جلوگیری از دریافت حقوق راه داری به منظور حفظ و نگهـداری راه هـا و تعهـد دهند هیچ نوع حقوقی راجع به راه دریافت نشود مگر در راه های عرابه رو - تأسیس گمرک خانه در بخش های مهم راه های ارتباطی برای دریافت حقوق مساوی از مـال التجـاره ها و همچنین محافظت از کالاهای تجار - دریافت حقوق کالای ورودی به روس به پول معمول آن کشور - تعهد دولت ایران برای اجرای مفاد قرارداد در تمام نقاط سرحدی ایران (تیموری، ١٣٣٢: ٤٠٠ -٤٠٣).
با آمدن نوز بلژیکی به تدریج وضعیت سر و سامان پیدا کرد و موفق شـد کـه درآمـد گمرکـی ایـران را تـا ٥٠ درصـد افزایش دهد ولی بعد از نوز نیز تا مدتی وضع گمرک ایران گرفتار هرج و مرج گردید و بلژیکـیهـای زیـر دست نوز در نتیجه حمایتی که از طرف دولت روسیه از آنها میشد هم چنان در کار خود باقی ماندنـد."