چکیده:
انطباق نظریات جامعه شناسی با موضوعات تاریخی، با دشواریهـایی که دارد، کاری است که تـاریخ نگـاری جدیـد بایـد بـرای پویـایی و پرهیـز از فقـط نقـل رویـدادهای تـاریخی درپـیش گیـرد و از نتـایج مطالعات رشته های دیگر، به ویژه جامعه شناسی، استفاده کند. در ایـن راسـتا، تئـوری سیسـتمی جایگـاه مهمـی در تبیـین و تحلیـل مناسـب رویـدادهای تـاریخی دارد. در ایـن مقالـه ، از نگـاه تئـوری سیسـتمی روابط تجاری ایران و کمپانی هند شرقی انگلستان در دوره ی زندیـه را بررسی میکنیم تا نتایج گوناگون ارتباط این دو سیستم را ارزیابی نماییم ؛ بنابراین ، قراردادهای مکتوب میان طـرفین را اسـاس ارزیـابی قرار داده ایم . در این پژوهش ، نشان میدهیم که دولت زند و شرکت انگلیسی در رابطـه ی تجـاری، اهـداف سیاسـی را دنبـال مـیکردنـد. کریم خـان امیـدوار بـود کـه از راه تجـارت بـا شـرکت هنـد شـرقی انگلیس ، ضمن رونق تجارت و کسب درآمـد، ثبـات و امنیـت را بـه کرانه های ایرانـی خلـیج فـارس برگردانـد و درمقابـل ، شـرکت هنـد شرقی بریتانیا میخواست منافع تجـارت بـا خلـیج فـارس را بـه خـود اختصاص دهد و سایر رقیبان اروپایی را از این منطقه بیرون کنـد. در ایـن بررسـی، اهـداف ، نتـایج و پیامـدهای سیاسـی و اقتصـادی ایـن رابطه ی تجاری برای طرفین را مشخص خواهیم کرد.
خلاصه ماشینی:
"متغیـر اول اوضـاع سیاسـی ایران و تأثیر ناامنی و آشوب های داخلی کشور بـر روابـط تجـاری ایـران اسـت ، متغیـر دوم سیاست های دولت زند و خاندان های حکومتگر کرانه هـای شـمالی خلـیج فـارس در ایجـاد رابطه با شرکت های اروپایی است ، سیاست شـرکت هنـد شـرقی انگلـیس نسـبت بـه رقیبـان اروپایی، حکومت زند و حکام محلی کرانه های خلیج فارس متغیـر سـوم و وضـعیت تولیـد داخلی و وضع مالی مردم یا به عبارتی، میزان کشش بازار مصرف ایران ، متغیر چهارم است .
در ارتباط و مراوده میان دو سیستم تجاری ایـران و کمپـانی هنـد شـرقی انگلـیس ، اگـر ایرانیان میتوانستند مشکلات ساختار تجاری خود را برطرف کنند، افزایش حجم مبـادلات بازرگانی (صادرات و واردات )، بهبود امکانات مورد نیاز تجارت ، ایجاد پایگـاه تجـاری در بنادر ایرانی خلیج فارس ، بهبود وضعیت حمل ونقل و راه ها و مسیرهای تجاری ایران محقـق میشد.
برای رفع مشکل ، کریم خان درصدد ارتباط و همکاری با قدرت های خـارجی حاضـر در خلیج فارس برآمد و سعی کرد هر نوع ارتباط و همکاری با آن هـا از طریـق دولـت زنـد صورت گیرد؛ زیرا اقدام خودسرانه ی برخی حکام در کرانه هـای جنـوبی ایـران در دعـوت بیگانگان به تجارت و استقرار در خاک ایران ، به منزلـه ی اعـلام اسـتقلال و عـدم اطاعـت از دولت مرکزی ایران بود.
با نظارت دولت و حکـام متحـد زنـد بـر بنـدر بوشـهر، بـه عنـوان کانون تجارت خارجی ایران در ایـن دوره ، مخالفـان حکومـت کـریم خـان در کرانـه هـای خلیج فارس ازنظر اقتصادی در تنگنا قرار گرفتند؛ به گونه ای که برخی ناگزیر شـدند کـه از دولت مرکزی اطاعت کنند."