چکیده:
صدر الدین عینی (١٢٥٦ـ١٣٣٣ش .١٨٧٨ــ١٩٥٤م ) پیشـگام ادبیـات نـوین فارسـی ــ تاجیکی قرن بیستم ورارود به شمار می آید. او منتقـد، شـاعر، نویسـنده ، تـاریخ نـویس و زبانشناس بوده و آثاری در هر یک از این زمینه ها خلق کرده که بیشتر آنها سـهم بزرگـی در دگرگونیهای ادبی ، اجتماعی و فرهنگی ورارود قرن بیستم داشته است . نگاه ویژة عینـی در بیشتر آثارش با تعریف خاص سوسیالیسم روسی معنا می یابد. این تحقیـق بـا نگـاهی انتقادی در پی پاسخ به چند پرسش در حوزة چگونگی زیست و آثار این بزرگمرد و نگاه او به ایران و جایگاهش در میان جامعة ادبی ایران است . آثار صدرالدین عینی که برگرفته از افکار و اندیشه های اوست نقطة عطف آزادگی و پیوستگی او را یکجـا در خـود دارد و انقلاب اکتبر ١٩١٧ روسیه مبدأ این دوگانگی است . برخی آثار عینی چون کتاب یادداشتها و جلادان بخارا به گونة فکری اول و رمانها، اشعار و مقالات او به گونه فکری دوم تعلـق دارند.
Sadr al-Din ‘Ayni (1256-1333 S./ 1878-1878) is counted as a pioneer of modern Persian-Tajiki literature in the 20th century Transoxiana. He was a critic, poet, writer, historiographer and linguist, and has created works in each and every one of these areas, most of which play a great part in the literary and socio-cultural transformations in the 20th century Transoxiana. ‘Ayni’s especial approach in most of his works gains meaning in the light of the particular definition of the Russian Socialism.
Taking a critical look, the present article seeks to find answers to a few questions concerning the life and works of this great man, his attitude towards Iran, and his standing in Iran’s literary circles. Sadr al-Din ‘Ayni’s works, inspired by his thoughts, constitute a point where both his free-thinking and ideological commitment can be discerned; and the Russia’s Revolution of October 1917 is the beginning point of this dichotomy. A number of ‘Ayni’s works , such as Ketab-e yad-dashtha (Book of Memoirs) and Jalladan-e Bukhara (The Hangmen of Bukhara) belong to his former way of thinking, and his novels, poetry and articles to the latter way.
خلاصه ماشینی:
به باور بسـیاری از تاجیکان و برخی محققان ، او حافظ و حامی هویت و زبان و نژاد تاجیکـان بـود بـه هنگامی که ترک و ازبک و روس از هر طرف قد علم کردند که این گنجینـة کهـن را سعیدی سیرجانی یادآوری همزبانان در ممالک دوروبر را برای ایرانیان فرهنگ پرور واجب عینی و ملی و مذهبی شمرده است (عینی ١٣٦٢: ١٧ـ١٨ مقدمه ).
» به گفتة کمال عینی ، در مقدمه ای که بعدها بر ایـن کتـاب نوشـته اسـت ، وی از طریـق دو تـن از کارمنـدان بایگانیهای بخارا و تاشکند و مسکو آن را پیدا و با عنوان تاریخ انقـلاب فکـری در بخارا در انتشارات سروش تهران چاپ می کند (عینی ١٣٨١: ١٤)؛ امـا آنچـه دربـارة این کتاب از استادان تاجیک و اقوال شفاهی آنان آمده ، این است که این کتاب همان کتابی نیست که عینی در آرزوی چاپ آن سالها در انتظار بـه سـر بـرد و آن کتـاب هنوز هم پیدا نشده و گفته های کمال عینی باید مجددا بررسی گردند.
در این کتاب نیز به طور رسمی از اصطلاح تاجیکی به جای فارسی بهـره گرفتـه شد، همچنان که پیش از آن در مقاله ای در روزنامة آواز تاجیک برای اولین بار ایـن اصطلاح را به کار برده بود (عینی ١٩٢٤: ٢٤).
به گفتة شکوری در این آثار خودشناسی اجتماعی زحمت کشان عادی به تصـویر کشیده شده و روند بیداری قهرمانان که نماد افـراد جامعـة آن روز بخـارا هسـتند و مراحل گوناگون این روند نشان داده شده و امکانات رمان نویسی اروپایی برای اولین بار در داستان و رمانهای او نمود یافته است ، این ویژگیها قـبلا بـه نحـوی در آثـار احمد دانش بروز یافته بود، اما عینی این امکانات را با اصول رئالیسم سوسیالیسـتی در هم آمیخت و عمده ترین خصوصیت نثر نوین تاجیک را که پایه بر وقـایع نگـاری سوسیالیستی دارد بنیان نهاد.