چکیده:
با تأمل در متون کهن ، به برخی اطلاعات و اصطلاحات تازه ای دست می یابیم که ما را بـا ابعـاد مختلف زندگی گذشتگان آشنا می سازد. شاهنامه به عنوان یکی از آبشخورهای اصلی فرهنـگ باستان ، منبعی بس ارزنده در این راستاست . شاعران ، بـرای جلـوگیری از تکـرار و بـه تبـع آن ممانعت از ملالت کلام و همچنین اظهار فضـل ، در وهلـة اول از مسـائل و مضـامینی هـم سـو بـا موضوع و اهداف خود بهره می برند. فردوسی نیز برای ارتقاء کیفیت هنـری اثـر مانـدگار خـود از تأمل برانگیزترین بازی ، یعنی شطرنج ــ که با حماسه تناسب زیاد دارد و صحنه های رزم را تـداعی می کند ــ استفاده نموده است . نوشتة حاضر بر آن است کـه بـا بهـره گیـری از شـیوة اسـتقرایی و بازخوانی دقیق داستان «گو و طلخنـد» از شـاهنامه و تفحـص در منـابع اصـلی علـم ملاعـب و سرگرمیها، به این پرسشها پاسخ دهد که آیا ساختار و نحوة این نوع بازی در شطرنج قـدیم وجـود داشته است یا نه ؟ وجوه اختلاف و اشتراک آن چه بوده است ؟ حاصل پـژوهش نشـان مـی دهـد، فردوسی در این داستان گونة تازه ای از این بازی را ارائه می دهد که مسبوق به سـابقه نیسـت و بـا انواع مذکور در کتب مرجع تفاوتهای قابـل تـوجهی دارد؛ حتـی چهـرة رخ در ایـن بـازی کـاملا متفاوت با انواع دیگر می باشد و چه بسا که شارحان شاهنامه نیز بدان نپرداخته اند.
By reviewing the classical texts, we come to find certain new information and expressions that acquaint us with various aspects of the life of previous generations. The Shahnameh, as one of the principal fountain heads of our ancient culture, is an invaluable source respecting this question.
To avoid repetition and, for that reason, to prevent boredom of speech, and, of course, to display their merits, poets benefit from topics and ideas in line with their own aims and objectives. To enhance his memorable work, Ferdowsi also made use of the most thought-raising game, namely, the chess, which has direct relevance to epic and evokes war scenes.
By applying a inductive method and a close reading of the story of “Gu va Talkhand” from the Shahnameh and investigating into the main sources on elm-e mala’eb (knowledge of games and entertainment), the present article intends to find out whether or not the arrangement and manner of playing this kind of game existed in the ancient version of the chess. What are the differences and similarities? The result of the investigation shows that, in this story, Ferdowsi has produced a new unprecedented variety of the game, which greatly differs from the versions mentioned in reference sources. Even the appearance of the Rook (castle) in this game is totally different from other kinds, something most probably disregarded by the commentators of the Shahnameh.
خلاصه ماشینی:
"جایگـاه رخ ، در صـفحة شطرنج گوشه هاست و در ادب فارسی نیز به گوشه نشینی مشهور است : گیــرد از دیگــران کنــاره چــون رخ صـدرها گـر بـرو دهنـد چـو شـاه (انوری ، دیوان ، ٣٦٤) در داستان شاهنامه صفتهایی در مورد مهره «رخ » به کار رفتـه اسـت کـه نظـر هـر خواننده کنجکاو را به خود جلب می کند: مبـارز دو رخ بـر دو روی دو صـف ز خون جگـر بـر لـب آورده کـف نرفتـی کسـی پـیش رخ کینـه خـواه همــی تــاختی او همــه رزم گــاه (فردوسی ، شاهنامه ، ج ٧، ص ٣٥٨) در وهلة اول آنچه به ذهن خطور می کند عقیده به حیوان بودن «رخ » اسـت و آنچـه این فرضیه را بیش از پیش تقویت می کند این بیت از مولوی است کـه در آن رخ را حیوانی دو شاخ معرفی می کند: تا کی دو شاخه چون رخی ؟ تا کی چو بیدق کم تکی ؟ تا کی چو فرزین کژروی ؟ فرزانه شو فرزانه شو (مولوی ، کلیات شمس ، غ ٢١٣١) در اغلب کتب مرجع ، اطلاعات کامل و متقنی در مورد «رخ » داده نشده است و بیشتر بر اساس نظر شخصی است : در ریشه شناسی این واژه ، بعضی از محققـان مهـرة رخ را در بـازی شـطرنج بـا پرنـده ای افسانه ای و عظیم الجثه که در هند می زیست مرتبط می دانند (ذاکری ١٣٨١: ٣٥)."