چکیده:
بدیهـی اسـت در مطالعـات و پژوهش هـای تاریـخ معمـاری و شهرسـازی نمی تـوان از تاریـخ اجتماعـی و تأثیـر آن بـر کالبـد شـهری غافـل مانـد. امـا متأسـفانه تاریـخ اجتماعـی از جملـه مـوارد مغفـول مانـده در تاریـخ ماسـت کـه بـه دلیـل ضعـف منابـع چنـدان اطلاعـات دقیقـی در ایـن زمینـه در دسـت نیسـت . هم چنیـن توسـعه و پیشـرفت شـهری کـه نشـان دهندة ثبـات ، امنیـت ، تدبیـر حکومـت و بهبـود وضعیـت اقتصـادی جامعـه می باشـد، از مواردی اسـت کــه کم تــر در منابــع توضیــح قابــل توجهــی در مــورد آن می تــوان یافــت و بیش تــر اطلاعــات مــا در ایــن خصــوص بــر پایــه بناهــا و مســتحدثات باقیمانــده از دوره هــای مختلــف تاریخــی اسـت . از ایـن روی ، توجـه بـه سـایر منابـع و حتـی اسـناد می توانـد مـا را در شـناخت تاریـخ اجتماعــی ایــران یــاری رســاند. از جملــه ایــن اســناد وقفنامه هــا هســتند کــه نــه بــه منظــور ثبـت تاریـخ کـه تنهـا بـه دلیـل رسـمیت دادن بـه عمـل وقـف تنظیـم شـده اند ولـی در لابـلای ایــن اســناد گاه اشــاراتی یافــت می شــود کــه پــرده از برخــی ابهامــات تاریخــی بــر مــی دارد. اگــر چــه در دهــۀ اخیــر توجــه بــه اســناد و بــه ویــژه وقفنامه هــا از رشــد چشــمگیری برخـوردار بـوده اسـت ، امـا در اکثـر اوقـات تنهـا در زمینـۀ مطالعـات تاریخـی مـورد توجـه قـرار گرفتـه و در دیگـر رشـته ها از جملـه شهرسـازی هم چنـان مهجـور مانـده اسـت . حـال آن کــه بــا دقــت در وقفنامه هــا گاه می تــوان اطلاعــات ارزشــمندی در خصــوص چگونگــی توسـعه کالبـدی یـک شـهر بـه دسـت آورد. در مقالـه حاضـر تـلاش شـده اسـت تـا بـا بررسـی و تحلیـل محتـوای اسـناد وقفنامه هـای موجــود از گنجعلی خــان - حاکــم کرمــان در دورة شــاه عبــاس اول صفــوی - حتــی الامــکان تحـولات کالبـدی شـهر کرمـان در دورة صفویـه را روشـن سـازیم . بنابـر ایـن ، اسـاس کار بـر بازخوانـی و تحلیـل محتـوای مطالـب ایـن اسـناد بنـا نهـاده شـده و تنهـا بـه ضـرورت از منابـع دیگـر اسـتفاده شـده اسـت . در ایـن پژوهـش پرسـش اصلـی ایـن اسـت کـه چگونـه وقـف در خدمـت توسـعه کالبـدی شـهری قـرار گرفتـه اسـت ؟ فرضیـه ارائـه شـده آن اسـت کـه درایـت و توجـه فـرد واقـف و شـناخت وی از نیازهـای اجتماعـی محـل می توانـد موقوفـات وی را در جهـت توسـعه کالبـدی شـهر سـاماندهی کنـد.
خلاصه ماشینی:
"وقفنامـه در ایـن جـا توضیـح می دهـد کـه این بـاغ بـا تمامـی منابـع و مجراهای آب آن و نیـز «یکصـد و سـی و نـه سـهم » از سـهم آب قریـه بعلب آبـاد کـه بـاغ مذکــور را آبیــاری می کنــد همــراه بــا تمــام منابــع و مجراهــای قنــات جدیــدی کــه واقــف آن را بــه همــت خــود ســاخته اســت بــه انضمــام تمــام کاروانســرایی کـه «واقـع در بـازار محمـودی شـهر جدیـد کرمـان » می باشـد و واقـف آن را بنـا نمـوده بـه اسـتثنای دکان هـای بیـرون کاروانسـرا کـه آن هـا را نیـز واقـف سـاخته و وقــف اســت بــر مســجدی کــه در جنــب کاروانســرا احــداث نمــوده اســت و تمـام آن چیزهایـی کـه در زمـرة توابـع و متعلقـات ایـن کاروانسـرا می شـود همـه را بـر حـرم امـام رضـا(ع ) وقـف نمـوده اسـت .
ســوم آن کــه ضمــن اشــاره بـه سـاخت کاروانسـرا در بـازار محمـودی از شـهر جدیـد کرمـان یـاد می کنـد و ایـن ممکـن اسـت گویـای آن باشـد کـه وی نیـز ماننـد شـاه عبـاس بخـش جدیـدی را بـه شـهر اضافـه کـرده اسـت و چهارمیـن مـورد اشـاره وی بـه دکان هـای بیـرون از کاروانسـرا اسـت کـه بـر مسـجد مجـاور کاروانسـرا وقـف اسـت و ایـن خـود نشــان دهنــده آن اســت کــه ایــن وقفنامــه نخســتین وقــف گنجعلی خــان نیســت و پیــش از آن نیــز مبــادرت بــه چنیــن کاری کــرده اســت امــا ســند آن اینــک در دسـت نیسـت ."