چکیده:
شـیراز مرکـز ایالـت فـارس در دورة پنجـاه سـاله ناصـری شـاهد دگرگونی هـای فراوانــی بــود کــه در کانــون آن دیوانســالاران قــرار داشــتند. عبــور مهم تریــن شــاهراه تجــاری تهــران - بوشــهر از ایــن شــهر و نیــز قــرار داشــتن در مرکــز بــه هــم رســیدن عناصــر ایلــی و شــهری بــه یکدیگــر از ویژگی هــای شــیراز ایــن دوره بــود. نقــش بــارز خانــــدان های دیــوان ســالار قـوام الملـــک ، مشــیرالملک و قشــقایی بــه دلیــل تصــدی امــور مالیاتــی و نفــوذ آنــان در اداره امــور شــیراز، نشــان از اهمیــت دیوان ســالاری در ایــن دوره حســاس تاریخــی دارد. دیوان ســالاری شــیراز در عهــد ناصــری از یــک ســو در فضــای ســنتی و پیشــامدرن و از ســوی دیگــر تحــت تأثیــر نوســازی نهادهــای اداری قــرار داشــت ، افــزون بــر ایــن رونــد، در ایــن پژوهــش جابه جایــی قـدرت در میــان ایــن خاندان هــا و نیــز پیامدهــای رقابــت میــان آنــان مــورد بررســی قــرار می گیــرد. در ایــن پژوهــش بــه دنبــال پاســخ گویی بــه ایــن ســؤال هســتیم کــه فــراز و فــرود خاندان هــای دیوان ســالار شــیراز چــه پیامدهایــی بــرای اداره ایــن شــهر در عصــر ناصــری داشــته اســت .
خلاصه ماشینی:
"دولــت مرکــزی مســتقر در تهــران کــه برخاســته از ایــل قاجــار بــود، هم چنــان تمایــل داشــت ، بــر اســاس قواعــدی کــه در ســنن حکومت هــای گذشــته وجــود داشـت ، عمـل کنـد لـذا همـواره یـک شـاهزاده قاجـار را بـه عنـوان فرمانفرمـای شــیراز بــه ایالــت فــارس می فرســتاد، بدین ترتیــب او بــا قـرار گرفتــن در راس قـدرت ، مثلـث عناصـر دیوانسـالاری فـارس را بـه صـورت یـک هـرم درمـی آورد.
پیوندهــای مالــی مشــخص قوام الملــک و عشــایری کــه آن هــا را اداره می کــرد، شــناخته نیســت ، امــا بــا موقعیــت او در شــیراز و پیوندهایــش بــا دربـار در تهـران ، احتمـالا او بـه عنـوان یـک واسـطۀ مالـی میـان آن هـا و دولـت ، بــه ویــژه بــر ســر مالیــات و ســربازگیری عمــل می کــرده اســت .
3 میـرزا ابوالحسـن خـان تـا سـال ١٢٩٣ق بـا کمـال قــدرت در مقــام وزارت فــارس باقــی مانــد و از چنــان نفــوذی برخــوردار بــود کــه «در مــدت وزارتــش آن چــه را می گفــت حکمــران مملکــت فــارس طوعــا او کرهــا می شــنفت » 4 البتــه بیــان ایــن نکتــه لازم اســت کــه در ســال ١٢٧٥ق کــه ســلطان مـراد میــرزا حســام الســلطنه بــه حکومــت فــارس گماشــته شــد، میــرزا ابوالحســن خان مشــیرالملک را از وزات فــارس برکنــار و مقــام او را بــه محمدحسـین همدانـی واگـذار کـرد.
4 از آن جــا کــه طایفـه دره شـوری از طوایـف ثروتمنـد ایـل قشـقایی بـود و درآمـد مالیاتـی بیشـتری داشــت ؛ هــم بــرای ایلخــان قشــقایی و هــم مشــیرالملک از اهمیــت بــه ســزایی سرجان مالکم [بی تا]، تاریخ ایران ، ترجمۀ میرزا حیرت ، ج ٢، تهران : انتشارات سعیدی ، ص ٤٦٨."