چکیده:
با تاملی در تاریخ دو شهر بخارا و سمرقند، می توان دریافت که این شهرها، همزمان با ایران قبل از اسلام، از بزرگترین شهرهای ایالت سغد (سغدیانای باستانی) در حوزه ی رود زرافشان (رودسغد) و منطقه ی ماوراءالنهر بوده اند. بدون تردید اهمیت این دو شهر، طی قرون متمادی قبل و بعد از اسلام به اعتبار قرارگرفتن آنها در محل برخورد شاهراه های مهم بازرگانی بود. در نیمه ی نخست قرن اول هجری، مسلمین به دنبال فتح خراسان و نواحی مختلف ماوراءالنهر به این شهرها قدم نهادند. عمده ی لشکرکشی های سرداران اموی به این شهرها تا زمان قتیبه بن مسلم باهلی (86- 96 هـ.ق.) شیوه ی تاخت و تازهای سرحدی و پراکنده ای را داشت که سرداران عرب تنها به فتح شهرها و کسب غنایم بسنده می کردند. ولی با روی کار آمدن قتیبه، فتوحات اعراب به اوج خود رسید و لشکریان اعراب مسلمان به نهایت پیشروی دراین شهرها دست یافتند. در همین راستا، نوشتار حاضر بر آن است تا روند ورود اسلام به این مناطق را مورد تبیین قرار داده و علل تاثیرگذار در این ورود تدریجی را واکاوی نماید. به نظر می رسد عمده ی حکام این شهرها علی رغم مقاومت های اولیه، به مرور در برابر اعراب به مصالحه و تسلیم رضایت دادند و بدین طریق، مناصب حکومتی خود را حفظ نمودند. ولی ساکنان این شهرها تا آخرین لحظات به مخالفت با حکومت اعراب ادامه دادند و در نتیجه، این شهرها را به کانون های جنبش ضد اموی مبدل ساختند.
By consideration of the history of two Cities of Bokhara and Samarqand it can be found that this cities in contemporary of pre-Islamic period of Iran have been one of the big cities of Soghdian province (Ancient Soghdiana) in the territory of Zarafshan river (Soghdian River) and beyond the Oxus River (Transoxiana) region. Without doubt، the importance of this two cites returns back to their settling in adjacency with the main commercial highways during long centuries of Islamic and pre-Islamic period. In the beginning half of the first Hejira the Muslims put their steps toward this cites following the conquering of Khorasan and different territories of Transoxiana. The main Omayyad commanders’ campaign to this cites until the time of Qatibeh Ibn Moslem Baheli (86-96 Hejira) was in the form of scattered and frontier invasions which the Arab commanders satisfied himself just only to cites’ conquest and obtaining the spoils of war. But by ruling of Qatibeh، the Arabs conquest reached to its climax and the Arab Muslim Armies attained to the ultimate range of their transgression to this cites. In the same direction، the present research has been attempted to make clear the procedure of Islam arrival to this regions and carefully scrutinize the effective reasons of this gradual entrance. It seems that in spite of the primary opposition of the governors of this cities، by lapsing of time they expressed their consent to compromise and capitulation in facing of Arabs and by this means they maintained their governmental positions. But the settlers of this cities continued to their oppositions against with Arab governments to the last moments and as a result they converted this cites as a centers of anti-Omayyad movements.
خلاصه ماشینی:
"آغاز ف وتحات امویان در ماوراءالن ره از ج ه لم ش رههای ب اخرا و س رمقند از دوران روی کار آمدن عبیدالله بن زیاد اتفاق افتاد، چرا که تا این زمان حملات اعراب به ماوراءالن ره ش ل ک تاخت و تازهای پراکنده ای را داشت که سود و من یتعف برای مس امل نان در پی نداشت .
علت اصلی این حملات ، هم اکری سمرقندیان با مل ه ک بخارا بود، چرا که با حمه ل سلم بن زیاد به بخارا، مل ه ک آن شهر از طرخان ک ک م خواست و او هم به ه رماه س اپه س رمقند در این ن ربد شرکت کرد، ولی پیروزی با مس امل نان بود و آن ها بار دیگر حاضر به صلح شدند.
مهلب بن ابی صفره فرزندش حبیب را نیز به فتح اربن ن ج از توابع بخارا فرستاد که نتیجه ای برای اعراب در پی نداشت و سپاهیان امیر بخارا مانع از پیش روی وی شدند (ابن اثیر، ١٣٧٣: ج ٦، ١٦٧٣؛ طبری، ١٣٦٢، ج ٨: ٣٦٦٨).
هنوز یک سال از امارت یزید نگذشته بود که حجاج وی را از فرمان داری خراسان معزول ساخت و برای ج ولگیری از شورش آل م ب له و ایجاد دو دست یگ میان آنان ، برادرش م ل ضف بن مه ب ل را به اداره امور خراسان م وصن ب کرد (ابن اثیر، ١٣٧٣، ج ٦: ٢٧٢٧).
از بررسی فتوحات امویان از آغاز تا روی کار آمدن قتیبه بن مسم ل چنین برمی آید که فتوحاتی که اعراب تا این زمان در ماوراءالن ره از جمه ل شهرهای بخارا و سمرقند انجام می دادند، بسیار محدود و سست و ناپایدار بوده است ."