چکیده:
در این مقاله ماده به منزله موضوعی مشترک برای علم و فلسفه، کانون بررسی و تحلیل قرار می گیرد. در این مسیر، نخست به آرای برخی از فلاسفه و صاحب نظران متقدم و متاخر درباره ماده اشاره، و سپس ماده در مفاهیم ماده اولیه، ماده ثانویه و ماده تجربی و نسبت آنها با یکدیگر تحلیل می شود. مفهوم ماده در فلسفه اسلامی طی سده های متمادی تغییری نکرده و یافته های شگرف علمی در این باره، فیلسوفان مسلمان را متاثر و به روز نساخته است. در نتیجه این تعاریف هیچ گونه ربط و نسبتی با ماده مورد مطالعه علوم تجربی ندارد. در این مقاله نشان داده می شود که چنانچه از منظر جدیدتری به ماده در فلسفه اسلامی بنگریم، می توانیم ارتباط مناسبی میان ماده برهانی در فلسفه اسلامی و ماده تجربی در دانش جدید بیابیم.
خلاصه ماشینی:
"وی در آغاز میگوید: پیش از هر چیز باید یادآور شویم که ماده بهمعنای زمینه پیدایش موجود جدید و پذیرنده فعلیت آن تقریبا مورد قبول همه فیلسوفان است؛ چنانکه مثلا آب را ماده بخار، یا خاک را ماده نبات و حیوان، یا دانه و هسته گیاه را ماده آن مینامند و موجودی که ماده موجودات دیگر باشد ولی خودش از ماده قبلی پدید نیامده، به اصطلاح دارای «وجود ابداعی» و بینیاز از علت مادی باشد را مادهالمواد یا هیولای اولی میخوانند؛ و اختلافنظر ارسطوییان با دیگران در این است که آیا هیولای اولی جوهر فعلیتداری است که میتوان آن را نوعی جوهر جسمانی دانست یا اینکه قوه محض و فاقد هرگونه فعلیتی است و ویژگی آن تنها پذیرش صورتهای جسمانی است؟ نظر ارسطوییان همین وجه دوم است که بسیاری از بزرگان فلاسفه اسلامی مانند فارابی و ابنسینا و میرداماد به آن قایل شدهاند و صدرالمتألهین نیز در بسیاری از موارد از آنان پیروی کرده است (مصباح، 1378، ج 2، ص 184).
در اذعان به وجود ماده با مرور نظرات برخی از حکمای مسلمان درباره ماده، که اغلب و به نحو گریزناپذیری با مفهوم صورت آمیخته بود، بحث ماده را با بدیهی و مسلم انگاشتن خصیصهای که در فلسفه، ماده (اولی و ثانیه) و در علم، ماده و جرم (همراه با کمیتهایی مانند انرژی و میدان) خوانده میشود، بدون اینکه در این مرحله مدعی یکسان انگاشتن آنها باشیم، با توضیحاتی پیش میبریم.
این خاصیت ذاتی جسم طبیعی یا ماده جرمانی (مقاومت و به تعبیر ابنسینا ممانعت) است که آن را از اینکه امر ممتد محض باشد (و یا تنها از انرژی یا میدان و یا ذرات بدون جرم تشکیل شده باشد)، متمایز میسازد."