چکیده:
در منابع بلاغی بخشی از آن - که مجاز مفرد باشد - در علم بیان و بخشی از آن -که مجاز مرکب باشد- در علم معانی مطرح می شود. مجاز مفرد بیشتر وجه معنی­شناسی دارد و جنبه تخیل آن کمتر است اما مجاز مرکب -که در بحث مجاز در کتاب های بلاغت کمتر بدان توجه می شود وجه شاعرانگی و تخیل قوی دارد. در این مقاله بی آنکه به بعضی از جزئیات پرداخته باشیم کوشیده ایم تا بر اساس مهم­ترین منابع قدیم و جدید بلاغت مباحث اصلی مربوط به مجاز مفرد و مرکب را به اختصار یک­جا جمع کنیم تا شاید در آینده، بلاغت نویسان ما با تجدید نظر در شیوه تدوین مباحث علم بلاغت، مجاز را به دیدی کلی­تر بنگرند و به جنبه‌های تخیلی و شاعرانه مجاز بیشتر توجه کنند؛ زیرا در کتاب‌های کنونی - به تبع از بعضی منابع قدیم - بیشتر بر بحث معنی­شناسی آن تاکید می شود.
خلاصه ماشینی:
با توجه به اين مقدمه و بر اساس علم اصول و منطق و بلاغت (شفيعي کدکني ، ١٣٤٩: ٧٣) حقيقت را –که فعيلي است در معني فاعل يا مفعول و در لغت به معني ثابت و پابرجاست (خطيب قزويني ، ١٩٩١: ٢٣٢؛ تفتازاني ، بي تا: ٥٨؛ همايي ، ١٣٧٤: ١٧٢)- عبارت دانسته اند از استعمال لفظ در معني اصلي يا موضوع له (ابن اثير، بي تا: ج١: ٨٤ و٨٥؛ آهني ، ١٣٦٠: ١٥٣؛ همايي ، ١٣٧٤: ٩٦ و ١٧٢؛ شفيعي کدکني ، ١٣٤٩: ٧٢) و به عبارت ديگر به کار بردن آن است در معنايي که واضع لغت براي آن وضع کرده است ؛ مانند اسد (شير) به معني حيوان معروف (سکاکي ، ١٤٢٠: ٤٦٧-٤٦٨ ؛ ابن اثير، بي تا: ج١: ٨٥) يا دست به معني عضوي از بدن (همايي ، .
(468-467 با توجه به تعريف حقيقت ، مجاز را عبارت دانسته اند از: استعمال لفظ در معنايي که در لغت براي آن وضع نشده ؛ يعني معناي غير موضوع له يا به عبارت ديگر مجاز آن است که لفظ از معني موضوع خود عدول کرده باشد (جرجاني ، ١٤٣٣: ١١٣؛ سکاکي ، ١٤٢٠: ٤٦٨و ٤٧٠؛ آق اولي ، بي تا: ١٥٧؛ آهني ، ١٣٦٠: ١٥٣؛ همايي ، ١٣٧٤: .
N در باب رابطه ميان مجاز و حقيقت ، بعضي از بلاغت دانان گفته اند که هر مجازي را از داشتن حقيقت گريزي نيست (ابوهلال عسکري ، ١٤٣٧: ٢٤٢؛ ابن اثير: ج١، ٨٨) و آن اصل دلالت بر معني در لغت است (ابوهلال عسکري : ٢٤٢) اما ضرورتي نيست که هر حقيقتي را مجازي باشد (ابن اثير،ج ١،ص ٨٨) مضاف بر اينکه در بعضي واژه ها استعمال مجازي ممکن نيست ؛ مانند اسم هاي خاص (اسماء علم ) که براي تمايز ميان ذات وضع شده است (همان ).