چکیده:
یکی از اقدامات عمر تعیین افرادی از صحابة قریش به منظور خلافت بود. وی شش تن از مهاجران را در شورای خلافت قرار داد و اعلام کرد که فقط این افراد شایستگی خلافت رسول الله (ص) را دارند. نکتة درخور توجه و تأمل این است که این افراد، به جز علی (ع)، هم در دوران خلافت عثمان و هم در عهد خلافت علی (ع) تابع خلیفة وقت نبودند و دردسرهای بزرگی برای جانشین رسول خدا (ص) ایجاد میکردند. در این مقاله با روش تحلیلی برآنیم تا دلایل مخالفتهای اعضای شورای ششنفره با عثمان و امام علی (ع) را ریشهیابی کنیم. در واقع اقدام خلیفة دوم باعث شد این افراد محبوبیت زیادی در بین عامة مسلمانان پیدا کنند (به واسطة فتوح، غنائم و گسترش قلمرو اسلام در عهد عمر و شکست بیزانسیان و ساسانیان از مسلمانان). به همین دلایل اعضای شورا، به استثنای امام علی (ع)، دچار غرور زیادی شده بودند و تابعیتشان از خلیفة سوم و چهارم، نسبت به خلیفة اول و دوم، کمتر شده بود. اعضای شورا، برخلاف عهد شیخین، حتی یک لحظه هم در عهد عثمان و علی (ع) مطاع این دو خلیفه نبودند و خلیفة مسلمین را همسطح خویش میدانستند. یکی از جدیترین مشکلات خلیفة سوم و چهارم زیادهخواهیها و غرور عبدالرحمن بن عوف، سعد بن ابی وقاص، طلحه و زبیر بود. آنها در عهد خلیفة سوم فقط به حقوق بالا راضی نبودند و مناصب پراهمیتی میخواستند و در عهد علی (ع) خواهان مستمری بالا و مناصب کلان بودند ولی هر دو را ازدسترفته میدیدند؛ از این رو برای وی مشکلتراشی میکردند
خلاصه ماشینی:
در این مقاله سخن از این نیست که چرا خلیفه این شش تن را انتخاب کرد و یا انگیزة وی از این کار چه بود و یا انگیزة اعضای شورا از کنارهگیریها و هماهنگیهاشان چه بود؟ بلکه مسئلة اصلی این تحقیق تأثیر این اقدام خلیفه بر حوادث دوران بعد از وی و رخدادهای عهد دو خلیفة پس از عمر، یعنی عثمان و علی (ع)، است.
عمر از شش نفر از مهاجران قریشی تمجید زیادی کرد و اعلام کرد که رسول خدا (ص) در حالی درگذشت که از این شش تن راضی بود و فقط آنان شایستة خلافتاند (بلاذری، 1417: 5/ 500؛ ابن اثیر الجزری، 1409: 3/ 671؛ صالحی شامی، 1414: 11/ 257)؛ البته سعی کرد برای هریک از آنها حداقل یک عیب را بیان کند و آنها را از ابوبکر و خودش و حتی ابوعبیده پایینتر بداند.
روایت معروف دربارة مشاورة اعضای شورا نیز بدین گونه است که طلحه به نفع عثمان و زبیر به نفع علی (ع) کنار رفت و سعد بن ابی وقاص به نفع عبدالرحمن (ابن قتیبة دینوری، 1410: 1/ 44؛ ابن کثیر دمشقی، 1407: 7/ 145) و بدین گونه سه نفر باقی ماندند، هر کدام صاحب دو رأی.
5. 5 دلایل شورش زبیر بر ضد خلیفة سوم زبیر هم تحت تأثیر عضویت در شورای ششنفره، بر خلاف عهد عمر که همیشه تابع وی بود، در دورة عثمان مانند طلحه و در کنار او بر ضد خلیفه شورید (نصر بن مزاحم، 1404: 415؛ ابن ابی الحدید، 1337: 7/ 42) و حتی پس از کشته شدن عثمان برخی هواخواهانش نام وی را برای خلافت مطرح میکردند.