چکیده:
در مسائل متعددی از فقه، خصوصا در بحث از قاعدة «ما یضمن بصحیحه یضمن بفاسده» سخن از ضمان ناشی از عقد صحیح به میان آمده است. اگر در کنار این مطلب به سخن برخی از فقها در مورد وحدت معنای ضمان در تمام موارد توجه شود، مسئلة مفهوم و مبنای ضمان در عقد صحیح مطرح خواهد شد. از لحاظ مفهوم ضمان میتوان برای عقد صحیح سه مرحلة تشکیل، تلف عوضین قبل از تسلیم و فسخ یا انفساخ عقد پس از تسلیم را در نظر گرفت. مقصود اصلی این نوشته، بررسی مفهوم ضمان در مرحلة تشکیل است و بهناچار، از مراحل دیگر نیز سخن گفته میشود. در مورد ضمان در مرحلة اول، رویکردهای متفاوتی در بین نظر فقها وجود دارد: برخی از فقها مفهوم ضمان در عقد صحیح را انکار کردهاند، برخی به وجود ضمان معاوضی معتقد بودهاند و گروه سوم، عقد صحیح را بهگونهای تفسیر کردهاند که متضمن ضمان قهری و به تعبیری، از اسباب ضمان قهری است. اقدام، استیفا، احترام و ضمان ید چهار نظریة اصلی هستند که ماهیت عقد در قالب آنها توجیه شده است. مباحث این تحقیق عمدتا ناظر به بررسی مفهوم ضمان در بخش اول قاعدة «ما یضمن» در عقد بیع خواهد بود، اما میتوان آنها را با تعدیل مناسب، به سایر عقود معاوضی نیز سرایت داد.
In various subjects of Islamic jurisprudence، especially in the maxim “any contract in which there is responsibility for its valid one، there is responsibility for its void one”، the responsibility for valid contracts has been discussed by Islamic jurists. As regards the notion of responsibility، three stages could be regarded for a valid contract: formation، perish of considerations before delivery، and perish of considerations after termination. The main concern of this article is with the first stage although the other two stages are studied too. As to responsibility in this stage، there could be seen various attitudes among Islamic jurists: some ignore the notion of responsibility in valid contracts، some believe in contractual responsibility، and others interpret a valid contract so as to include non-contractual responsibility.
This article deals with responsibility in a valid contract of sale; however، the discussions may be extended to other valid contracts with some appropriate modifications.
خلاصه ماشینی:
من ان حقیقۀ الضمان لیس إلا عبارة عن وجوب أداء به صورت اسم مصدری به کار میرود و در قاعدة «ما یضمن بصحیحه یضـمن بفاسـده » نیـز به همین صورت استعمال شده است ؛ به این معنا که هر عقد یا ایقاع (صحیحی) که مـورد و متعلق آن در عهدة عاقـد و ایقـاع کننـده باشـد، در فاسـد آن نیـز بـه همـین صـورت اسـت (بحرالعلوم ، ١٣٦١، ج ١: ٧٦؛ همچنین نک : نـایینی، ١٣٧٣، ج ١: ١١٨).
الف ) ضمان معاوضی (مرحلۀ دوم ) به نظر برخی از فقها، مقصود از ضمان طرفین در عقد صحیح ، ضمان معاوضـی اسـت ؛ بـه این معنا که اگر مبیع قبل از قبض تلف شود، ضمان آن بر عهدة بایع است .
در واقع به نظر ایشان مفهوم ضمان در مورد مال خود ضامن نیز صدق می کند اما چون در مورد تلف شدن مال ضامن ، رجوع وی به به نظر میرسد که بخش عمـده ای از مشـکلات مربـوط بـه تفسـیر قاعـدة «مـا یضـمن بصحیحه یضمن بفساده » و مفهوم ضمان در عقد صحیح ، از یک سـو ناشـی از تـلاش بـرای حفظ وحدت سیاق دو جمله و ارائۀ معنـای واحـدی از ضـمان در عقـد صـحیح و فاسـد 1 و از سوی دیگر ناشـی از تفسـیر ضـمان در عقـد صـحیح بـه ضـمان معاوضـی اسـت و ضمان معاوضی بر اساس نظر مشهور یعنی اگر مبیع قبل از قبض تلف شود، اولا ضمان آن بر عهدة فروشنده است و ثانیا جبران خسارت با پرداخـت ثمـن صـورت مـیگیـرد نـه بـا پرداخت بدل واقعی.