چکیده:
«تدبر» از جمله مفاهیم کلیدی در قرآن کریم به شمار میآید که با استناد به آیه 29 سوره ص به عنوان هدف نزول قرآن کریم معرفی شده است. اگرچه مفهوم مذکور تنها در چهار آیه در قرآن کریم به کار رفته، ولی به دلیل جایگاه و پردازشهایی که در سه دهه اخیر درباره آن صورت پذیرفته است، خوانشهای گوناگونی در فضای علمی عصر حاضر نسبت به آن بوجود آمده است. آنچه به ابهام واژه تدبر در پژوهشهای امروزین میافزاید، عدم تحلیل ماده آن (د ب ر) است. به صورتی که محققان در این حوزه صرفا با استناد به گزارش لغویان متأخر، به بررسی دیگر ابعاد مفهومی غیر لغوی این واژه میپردازند. جستار حاضر ضرورت بکارگیری رویکرد ریشهشناسی را در تحلیل مؤلفههای لغوی این واژه دنبال مینماید. از اینرو تلاش کرده است تا فرایند ساخت از ماده [دبر] به ساخت «تدبر» را مورد بررسی قرار دهد. روشی که جهت تحلیل فرایند مذکور در نظر گرفته شده بدین قرار است که در ابتدا معانی موجود در دیگر زباهای سامی همچون؛ زبان عبری، آرامی، حبشی، اکدی و... استقصاء گردیده و سپس این معانی در پنج دسته معنایی مشخص تقسیم شدهاند. در ادامه در راستای گزینش دادههای سودمند جهت دستیابی به فرایند ساخت تدبر، معانی مذکور تصفیه شده و اطلاعات مفید جهت کشف ارتباط بین معانی مورد استفاده قرارگرفته است و در پایان مبتنی بر تحلیل مذکور، فرایند ساخت تدبر، به کمک ساخت مشابه (تیپولوژی) آن در زبان انگلیسی تبیین گردیده است. آنچه به کمک ساخت مشابه در زبان انگلیسی (understand) به دست آمده حاکی از آن است که واژه تدبر نیز از دو بخش ساخته شده است: [دبر (به عنوان ماده فعل) + وزن تفعل (به معنای stand)]. در نتیجه معنایی که از تدبر فهم میگردد، مواجهه ادراکی با موضوع یا پدیدهای جهت پیبردن به پشت و ورای آن است.
خلاصه ماشینی:
زبان عربی در رابطه با زیرشاخه سامی جنوبی مرکزی نیز اگرچه منابع مکتوبی در دست نیست ، لکن با عنایت به قدمت تاریخی فرهنگ های لغات عربی در دسترس به ترتیب از کتب العین (خلیل بن احمد، ١٤١٠، ج٨، صص ٣١- ٣٣)، تهذیب اللغه (ازهری، بی تا، ج١٤، صص ١١٠- ١١٥)، الصحاح فی اللغه (جوهری، ١٤٠٧، ج ٢، صص ٦٥٢- ٦٥٥)، معجم مقاییس اللغه (ابن فارس، بی تا، ج٢، صص ٣٢٤- ٣٢٥)، اساس البلاغه (زمخشری، بی تا، صص ١٢٥- ١٢٦)، لسان العرب (ابن منظور، ١٤١٤، ج٤، صص ٢٦٨- ٢٧٥)، القاموس المحیط (فیروزآبادی، بی تا، ج٢، صص ٢٦- ٢٧) و النهایه فی غریب الحدیث و الأثر (ابن اثیر، ١٣٦٤، ج٢، صص ٩٧- ٩٩) در استخراج معانی ریشه «د ب ر» استفاده شده است .
٤. فرایند انتقال از ماده [دبر] به ساخت [تدبر] مراحل طی شده اعم از استخراج معانی در دیگر زبانهای سامی تا دسته بندی و گزینش اطلاعات سودمند به همراه تاریخ گذاری جهت تحلیل ریشه شناسی واژه تدبر، این امکان را فراهم نمود تا از طرفی بیشتر از قبل ارتباط معانی مذکور در فرهنگ های لغات زبان عربی با دخالت دادن حداقل قوه تخیل بیان گردد و از طرف دیگر امکان ارزیابی و سنجش تحلیل های لغویان متقدم و متأخر نیز وجود داشته باشد.