چکیده:
جهان گستردة اساطیر شامل مفاهیم و موضوعات بسیاری است که هر یک بار معنایی ویژهای دارد و همواره در طی زمان بخشهایی از زندگی بشر را در بر گرفته است. این مفاهیم جلوهای از حقایق عالم ماوراءاند که به زندگی انسان در بین کائنات و عالم واقع الگویی خاص میبخشند. از این رو میتوان اساطیر را از جمله عوامل مؤثر در کنشها و رفتارهای فردی و اجتماعی انسان دانست که در تاریخ حیات بشر به ظهور رسیده و طرحی ویژه به زندگیاش داده است. در این راستا نقش اسطوره با شاخصههای مرتبط با آن در تاریخ و فرهنگ ما نیز درخور توجه است. از نمونههای حضور اساطیر در جامعة ایرانی باید از قرنهای نخستین پس از سقوط شاهنشاهی ساسانیان و جنبشهای ایرانیان علیه فاتحان مسلمان نام برد. در این دوران اسطوره با شاخصهها و موضوعهای گوناگونی در بین مردم متجلی شد که از بین آنها میتوان به زمان و مکان اساطیری اشاره کرد. ایرانیان در تلاش برای نبرد علیه اعراب به سوی برداشتهای اساطیری گام برداشتند و فعالیتهای سیاسی ـ عقیدتی خود را با اساسی از زمانها و مکانهای اسطورهای پیش بردند. زمان و مکان اسطورهای نماد تداوم و باورهای مردمی در ساحت زمان و مکان تاریخی است و به گونهای نزدیکی یا پیوستگی ساحت اسطوره و واقعیت است. جنبشها با طرح ساحت اسطورهای در باورهای خود به نزدیکی عالم ورا و ماورا دامن میزدند و اندیشههای خود را در نزد مردم پذیرفتنی میکردند
خلاصه ماشینی:
جنبشهای ایرانی بسیاری که در این برهة تاریخی علیه فاتحان مسلمان به وجود آمد میتواند یکی از مهمترین صحنههای تجلی زمان و مکان اسطورهای در جامعة آن روز ایران محسوب شود که در این پژوهش مورد مطالعه قرار گرفته است.
اما این دو شاخصه در جنبشهای ایرانی سه سدة نخست اسلامی چه وضعیتی دارند؟ چگونه میتوان اساس زمان و مکان را در این جنبش دریافت؟ همانگونه که پیش از این ذکر شد، اسطوره با زمانها و مکانهای ویژهای پیوند دارد که با مطالعة دقیق آنها میتوان الگوی روشنی را برای شناخت کنشها و فعالیتهای انسان در ابعاد گوناگون سیاسی، اجتماعی، و اقتصادی در دورههای گوناگون زندگی بشری ترسیم کرد.
تمثیلهای عینی از زمان و مکان ماورایی، اهورایی، و مقدس در اساطیر، که در باورداشتهای ایرانیان مجسم شده و بنابر اهمیت آن در زندگی اجتماعی و سیاسی این مردم مورد توجه قرار گرفته بود، در بطن جنبشهای این زمان و در بین عقاید پیروان و رهبران ایشان به ظهور رسید.
ظهور زرتشت در پایان هزارة سوم روی داد و پس از زرتشت در پایان هر هزار سال موعودی از نسل او خواهد آمد تا عدالت را بر پا کند و نیروهای نیک را بر ضد نیروهای اهریمنی هدایت کند تا به فرشگرد جهان یاری رساند (ترکمنی آذر، 1390: 9) در واقع آنچه دربارة اوشیدر، اوشیدرماه، و سوشیانس سه پسر زرتشت و موعودهای آخرالزمان در منابع زرتشتیان آمده است پیشگویی حوادث زمان نهایی است که در بین کیسانیه نیز باور به آن در قالبی اسلامی شکل گرفته بود.