چکیده:
نقد ادبی در فرهنگ ایران تاریخی کهن دارد و با دقت در آثار کلاسیک از جمله تذکرهها، رد پای بسیاری از نظریههای نقدی نوین را میتوان دید. تذکرهها سوای گزارشهای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، و...، سرشار از اشارات نقدیاند. نگارنده میکوشد به منظور نمایش سلیقۀ نقادی و ادبی سام میرزا در تذکرۀ تحفۀ سامی و تبیین گرایشهای ادبی شاعران عصر صفوی، با روش مطالعات کتابخانهای به دستهبندی انواع رهیافتهای نقدی مؤلف بپردازد و گستره و سبک نگرههای نقدی او را به نمایش بگذارد و آسیبشناسی کند. نتایج نشان میدهد که به سبب به کارگیری زبان ادب به جای زبان خبر، کلیگویی و ابهامپراکنی از ویژگی اصلی داوریهای سام میرزا است و نقد صفات شعر، نقد شاعران و اخلاق آنها از پربسامدترین رویکردهای نقدی او میباشد.
خلاصه ماشینی:
از آنجا که موضوع اصلی این جستار بررسی دیدگاههای نقدی تذکرة تحفة سامی است و ناگفته پیداست که طرح و بررسی همة مباحـث نقـدی ایـن اثـر در حوصـلة ایـن مقالـه نمی گنجد، پس از بررسی مسایل بنیـادین نقـد ادبـی و نقـد و توصـیف تفصـیلی الفـاظ و اصطلاحات نقدی مربوط به توصیف شعر و شاعر، به اختصار به دیگر رویکردهای نقد ادبی در این اثر خواهیم پرداخت .
سرقت نیز که از مباحث مهم نقد ادبی محسوب مـی شـود و مصـادیقی دارد که شمس قیس رازی آنها را برشمرده است (← شمس قیس رازی، ١٣٦٠: ٤٦٤ بـه جلو)، در این دوره شایع بوده و سام میرزا به نمونه هایی اشاره می کند؛ در احوالات قاضـی اختیار گوید: «در اواخر عمر مثنوی به اسم صاحبقران مغفور به سلک نظـم آورده نـام آنـرا عدل و جور نهاده و آن کتاب موازی نج هزار یت است و، اما چنان معلوم مـی شـود کـه هزار بیت از اشعار ریاضی زاوهای را دزدیده و بنام خود کـرده» (٤٩).
در تـذکرة تحفـة سامی در مقایسه با رویکردهای فرام نی که از سنت های دیرینة تذکرهنویسی اسـت ، حجـم بالای رهیافت های نقدی سام میرزا در بررسی صورت و محتوا یا لفظ و معنای شعر و نیـز نقد توصیفی شخصیت ادبی شاعر، تحسین برانگیز است ؛ اگر چه نسبت به تذکرههـایی کـه در حوزة ادبی هند در سدههای بعد نوشته شده است ، از گرایش های خاص ادبی و نمایش ذوق و سلیقة عصر، در آن خبری نیست .
اگر چه سام میرزا در سخن شناسـی زیـرک اسـت و ماهر، اما در نقد و بررسی آثار ادبی ، گر تار آسیب های معتاد زمانه است ؛ آسیب هایی چـون نگاه امپرسیونیستی ، سلیقه گر یی ، کلی گویی ، ابهامپراکنـی و...