چکیده:
برای درک مفاهیم قرآن و رسیدن به مفهوم باطنی آیاتش، دو واژۀ «حقیقت» و «مجاز» دستکم از قرن دوم هجری به عرصۀ ادبیات قرآنی وارد شده و در مقابل هم قرار گرفتهاند. واژۀ مجاز را نخستین بار ارسطو تعریف کرد، ولی آن اصطلاح در جهان اسلام، از قرن سوم تا قرن پنجم، بر سه معنای اصطلاحی دلالت داشتهاست: ابتدا به معنای راه و روش بیان معنی آیات و رسیدن به مفهوم آنها بوده، و بعد از آن معنی عام پیدا کرده که مشتمل بر راههای بیان سخن بودهاست، و سرانجام به معنای رایج و اصطلاحی آن در علم بیان به کار رفت که در مقابل اصطلاح بلاغی حقیقت قرار دارد؛ یعنی «کلمهای است که در غیر معنی موضوعله خود در اصطلاح تخاطب به کار رود، درحالیکه با قرینهای همراه است که مانع ارادۀ معنای اصلی آن میشود». از زمان بروز معنای سوم، بعضی، مجاز را به طور کلی و بعضی آن را درخصوص صفات خداوند و بعضی وجود آن را در کلام الهی منکرند. سلفیها و ظاهرگرایان منکر وجود مجاز در قرآناند؛ ابنتیمیه از بارزترین آنهاست و اعتقاد دارد بحث حقیقت و مجاز، باطل، و همۀ کلام خدا و رسول(ص) حقیقت است. در مقابل این تفکر، جمهور علمای لغت و علم بلاغت و اصول و تفسیر، با دلایل نقلی و عقلی بر این باورند که انکار مجاز در قرآن و زبان، از روی جهالت و لجاجت و یا مغرضانه بودهاست و پایۀ علمی ندارد.
To understand the concepts of Holy Qur'an and finding the inner meanings of its verses، the words "Reality" and "Trope" have been entered the field of Qur'anic literature acting against each other from at least the second Hijri century. Trope was firstly defined by Aristotle، but this term has been implied three meanings in Islam world، from 3rd up to 5th Hijri centuries: it was firstly "the way of expressing the meaning of verses and understanding their implications." Then، it was used with a more general meaning، including the ways of speech، and finally as a common term of rhetoric which stood against the rhetoric term of Reality، "a word or expression used in a figurative sense، or; a word، phrase، or image used in a new and different way in order to create an artistic effect". Since the introduction of the third meaning، some commentators denied trope totally، and some of them denied it in relation with divine attributes or in God's words. The Salafists and apparentists denied trope in Qur'an. Ibn – Taymiyyah was one of their famous figures who rejected the discussion of "Reality and Trope" absolutely، and believed that all the words of Allah and the prophet are real. In return، most scholars of rhetoric، methodology and interpretation believe، on the basis of rational reasons، that the denial of trope in Qur'an and language is the result of ignorance and obstinacy with no scientific foundation.
خلاصه ماشینی:
واژٔە مجاز را نخستین بار ارسطو تعریف کرد، ولی آن اصطلاح در جهان اسلام ، از قرن سوم تا قرن پنجم ، بر سه معنای اصطلاحی دلالت داشته است : ابتدا به معنای راه و روش بیان معنی آیات و رسیدن به مفهوم آن ها بوده ، و بعد از آن معنی عام پیدا کرده که مشتمل بر راه های بیان سخن بوده است ، و سرانجام به معنای رایج و اصطلاحی آن در علم بیان به کار رفت که در مقابل اصطلاح بلاغی حقیقت قرار دارد؛ یعنی «کلمه ای است که در غیر معنی موضوع له خود در اصطلاح تخاطب به کار رود، درحالی که با قرینه ای همراه است که مانع ارادٔە معنای اصلی آن می شود».
در دورٔە معاصر نیز کتاب هـایی در همین موضوع مانند المجاز فی اللغة و القرآن الکریم بـین الاجـازة و المنـع از عبـدالعظیم المطعنی ، روش علمی در ترجمه و تفسیر قرآن مجید و احادیث از حسن مصطفوی، مجـاز القرآن ؛ خصائصه الفنیة و بلاغته العربیة از محمد حسن صغیر، منع المجاز فی المنزل للتعبد و الاعجاز از محمد شنقیطی و ده ها کتاب و مقالۀ دیگر نوشته شده است ، ولی اگرچه در آن منابع توجه جدی به تشتت و اختلاف آرا دربارٔە کاربرد مجاز در زبان قـرآن و بـه ویـژه در موضوع ذات و صفات الهی شده است ، کمتر منبعـی (بـرای مثـال ، اسـرارالبلاغة جرجـانی تـا حدودی این بحث را مطرح کرده است )، همۀ آرای موافقان و مخالفان کاربرد مجاز در قرآن را ذکر، و به نقد و تحلیل آنها پرداخته است ؛ بنابراین ، در مقالۀ حاضر تلاش شـده اسـت ، هـم آرای موافقان و مخالفان ذکر شود و هم به این آرا به نقد و تحلیل نهاده شود.