چکیده:
سرزمین ایران با توجه به گستردگی و تاریخ طولانی آن دارای گـویش هـا و گونه های زبانی متنوعی است . این گویش ها که از دیرباز در ایران رایـج بوده اند، بر برخی از متون فارسی کهن نیز تاثیر گذاشته انـد. ایـن تـاثیر در متون پیش از دورة مغـول (دورة تکـوین ) بـیش از دوره هـای دیگـر زبـان فارسی دیده مـیشـود. بـرای نمونـه در سـاخت هـای فعلـی دورة تکـوین ، عناصری دیده میشوند که مسـلما از گـویش هـا وارد زبـان فارسـی معیـار
شده اند. برخی از این عناصر که در مقاله حاضر بررسی شده اند عبارتند از: پیشوند فعلـی «هـاز-/ هـوژ-» و گونـه هـای آن ، پسـوند تـاجیکی «-گـی»،
کاربرد نوعی خاص از افعال کمکی، پیشوند فعلی «بو-»، کاربرد غیرمعیـار پسوند ist- ، ساخت هـای متعـدی قیاسـی و گونـه گفتـاری پسـوند na- .
اغلب این عناصر هنوز تنها در گویش های ایرانی دیده میشوند.
خلاصه ماشینی:
پرویز ناتل خانلری با مطالعۀ اغلب این منابع ماننـد احسـن التقاسیم از مقدسی ، نزهت القلوب از حمدالله مستوفی ، صوره الارض از ابن حوقل ، المسالک و الممالک از اصطخری و بسیاری منابع دیگر اطلاعات اندکی را کـه در ایـن کتـاب هـا در مورد گویش های ایرانی ثبت شده بود، استخراج و در کتاب ارزشـمند تـاریخ زبـان فارسـی 1 Xinjiang 2 Oranski نقـل نمـوده اسـت (ر.
شفیعی در نقل قول هایی کـه از خرقـانی در اسـرارالتوحید آمـده ، پیشـوند فعلـی «هوژ-» را در تعدادی از افعال پیشوندی مانند «هوژگوییم » و «می هـوژارم » نشـان مـی دهـد و می نویسد: «هوژ-» یا «هو-»١ پیشوندی بوده اسـت در لهجـۀ قومسـی (بسـطام و خرقـان ) کـه نمونه هایی از آن در مقامات خرقانی نیز خوشبختانه باقی مانده است (برای توضیحات کامل در این مورد ر.
این پسوند فعلی در کتـاب لیقـوتی دینـیم ٤ کـه در قـرن یازدهم به گویش تاجیکی نوشته شده نیز دیـده مـی شـود و امـروزه نیـز در سـاخت ماضـی کامل فارسی تاجیکی بـه کـار مـی رود (ر.
برای مثال گروه حرف اضافه ای ̌p’ pys در جملات زیر: EZ: 19: 10: p’ pyš ’z ’yn qyṣt 1yhw’ḥz rptgy 2 3 EZ: 18: 9: ’n čyzyh’ p’ sry ’w kwd y’d krdgy p’ pyš در بسیاری از عبارت هایی که این ساخت در آنها به کار رفته نیز به نـوعی زمـان حـال بـا گذشته در تقابل قرار می گیرد، به نحوی که اثری از عملی که در زمان گذشته انجام شده بـه حال می رسد و نشان دادن این امتداد زمانی ، قابلیتی است که فعـل ماضـی کامـل آن را دارد (در این مورد ر.