چکیده:
این مقال، به شرح و تفسیر صفات مومنان و شیعیان در باب فضایل و ملکات اخلاقی می پردازد. فضایل بیشتر درباره ملکات راسخ و صفات ثابت کاربرد دارد و فواضل به رفتارهای اخلاقی مانند احسان به دیگران که هنوز به صورت ملکه راسخ درنیامده، اطلاق می شود. فضایل از امور تشکیکی و دارای مراتب و درجات کمّی و کیفی هستند. برای تشخیص برتری و مرتبه کیفی و سنجش رفتار از نظر کیفیت، دو معیار و ملاک وجود دارد: یکی معرفت فردی است که آن عمل را انجام می دهد. دوم اخلاص او، هرچه معرفت و اخلاص فرد بیشتر باشد، ارزش و کیفیت عمل فرد به مراتب فزونی می یابد. از سوی دیگر، همین معرفت و اخلاص هم متلازم هم هستند. هرکس معرفتش بیشتر باشد، اخلاصش در عمل نیز بیشتر است. سرانجام، اینکه پرهیزکاری و تقوا عامل پذیرش اعمال و گناه موجب تباهی اعمال صالح است.
خلاصه ماشینی:
"برای مثال، رفتار و عمل به دستورهای خدا کمیت پذیرند و ازاین نظر مقدار آنها می تواند متفاوت باشد؛ چنان که مقدار عبادت کسی که به واجبات بسنده می کند، کمتر از عبادت کسی است که افزون بر آن، مستحبات را نیز انجام می دهد.
این هدیه بسیار ارزشمندتر از هدیه فردی عادی است که دوست ما به شمار نمی آید و برای دریافت مزد یا پاداش به ما هدیه می دهد؛ حتی اگر هدیه دوستمان از نظر مادی کم بهاتر باشد.
هرچند این فرض ناشدنی می نماید، می توان تصور کرد که دو نفر معرفت یکسانی داشته باشند و درس های یکسانی را گذرانده باشند و دانش و میزان درک و فهمشان نیز برابر باشد و حتی برنامه عملی یکسانی را گذرانده باشند، اما از نظر اخلاص در عمل با یکدیگر متفاوت باشند.
معرفت در رفتار و فضایل انسان جایگاهی ویژه دارد و بین معرفت به خدا و عمل به دستورهای الهی و فضایل و ویژگی های شایسته که در کلام امیرمؤمنان علیه السلام اساسی ترین صفات شیعیان خوانده شده، ارتباطی تنگاتنگ وجود دارد.
علمای اخلاق در توجیه روایت یادشده و دیگر روایاتی که نشان بی ارزش بودن عمل افراد بی تقواست، گفته اند: شخص بی تقوایی که عملی خیر انجام می دهد، مانند کسی است که با کوشش و زحمت خود درآمدی به دست می آورد و آن را در جیبش می گذارد، اما چون جیب او سوراخ است، کم کم پول ها از آن بیرون می ریزد و وقتی به منزل می رسد و جیب هایش را وارسی می کند، پولی در آنها نمی یابد."