چکیده:
مسئله «چیستی علم و عقل و نفس» در طول قرن ها و حتی پیش از اسلام محل توجه بوده است. در این میان، سهم فلاسفه مسلمان بیش از دیگران بوده است که می توان به آراء فارابی، ابن سینا، سهروردی و صدرالمتالهین در این زمینه اشاره کرد. در کنار فلاسفه، گروهی دیگر، که عمدتا منتقد فلسفه هستند و در عصر حاضر به «اهل تفکیک» مشهورند، حقیقت علم و عقل و نفس را با بیانی متفاوت از فلاسفه مطرح می کنند. از جمله علمای اهل تفکیک، آیت اللّه شیخ حسنعلی مروارید است. وی نظرات خود در باب حقیقت علم و عقل و نفس را در کتاب «تنبیهات حول المبدا و المعاد» بیان کرده است. در این نوشتار، سعی شده است به روش تحلیلی ـ توصیفی اولا، مدعاهای ایشان به صورت کامل بیان شود، و ثانیا، نقد و بررسی علمی گردد. در پایان، با توجه به نقدها و اشکالات وارد بر این مدعاها و همچنین پیامدهای ناصواب آنها، نادرستی شان آشکار می گردد.
خلاصه ماشینی:
"وی شأن عقل را کشف می داند؛ ولی از آن نظر که کشف حسن و قبح و وجوب و حرمت و سایر وظایف عقلی باعث و محرک عاقل است برای عمل ـ مانند حکمی که از مولا صادر می شود ـ به همین سبب، تعبیر به «حکم» می شود (حکم عقلی)، وگرنه همان گونه که گفته شد، شأن عقل کشف است، و کشف امور با علم و عقل است، الا اینکه عادت و سنت خداوند متعال جاری شده بر اسباب؛ مانند تعلیم و تعلم که از اهم وظایف انبیاست؛ مانند کلام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که فرمودند: «بالتعلیم ارسلت»، یا «بعثت لأتتمم مکارم الاخلاق» و یا کلام حضرت امیر علیه السلام که فرمودند: «لیستأدوهم میثاق فطرته و یذکرونه منسی نعمته و لیثیروا لهم دفائن العقول» (نهج البلاغه، 1414ق، خ 1)؛ برای اینکه آن پیمان فطری را که انسان ها با خداوند بسته اند باز جویند و آن نعمت فراموش شده را به یاد آنها آورند و عقل های انسان ها را، که مانند دفینه ها سر به مهرند، بازگشایند.
آیت الله مروارید درباره عقل، روایات دیگری می آورد و می گوید: چون درک حقیقت عقل ممتنع است، در این روایات، گاهی معصومین علیهم السلام اشاره کرده اند به ذکر احکام عقل و آنچه به سبب عقل ظاهر می شود و گاهی ذکر اوصاف واجد عقل و گاهی ذکر اوصاف فاقد عقل و ذکر آن چیزهایی که بر پیروی عقل مترتب است و ذکر جهاتی دیگر (مروارید، 1416ق، ص 27)."