چکیده:
از مسائل مبنایی در فلسفه اسلامی بحث اصالت وجود یا ماهیت است که ثمره آن در مباحث صفات، سنخیت و رابطه وجودی میان خلق و خالق است. مشهور برآن است که میرداماد از قائلین به اصالت ماهیت بوده است؛ اما شواهدی در آثار میرداماد از جمله مفاض بودن وجود از خداوند، هم سنخی وجود خدا و وجود ممکنات، بیان برهان صدیقین، تساوق وجود و تشخص، رابطی بودن وجود ممکنات، وعاء بودن دهر برای وجود، مجعول بودن وجود، نظام وحدانی عالم، انقسام موجود به واجب و ممکن وجود دارد که وی را جزء قائلین به اصالت وجود قرار میدهد. جمع بین دو بیان ما را به این نتیجه میرساند که: دعوای اصالت ماهیت یا وجود اختلافی لفظی است، در عبارات میرداماد باید بین اعتبارات مصدری و حقیقی وجود تمییز داده شود، در فلسفه میر تفاوتی بین وجود و تقرر مشاهده میشود تقرر در فلسفه میر همان وجود در فلسفه ملاصدرا است که با جایگزینی آنها اختلاف مرتفع خواهد شد
خلاصه ماشینی:
او در «فصوص الحكم» -كه به احتمال قوي از اوست-، و در پارهاي از كتابهاي ديگر خويش اين بحث را مطرح كرده و ظاهراً غرض وي از اين بحث و نيز غرض معتزله از قبول «حال»، حلّ مشكل خلق و آفرينش بوده است، زيرا وقتي گفته ميشود خدا آسمان و زمين را آفريد، يا فلان چيز را بهوجود آورد، چنين به نظر ميرسد كه چيزي، در هر وعايي كه فرض شود يك نحو تقرّري داشته است و خدا به آن، صورت آفرينش داده و يا آن را وجود بخشيده و از آن حال بيرون آورده وبه تعبيري آن را آفريده يا موجود ساخته است.
براساس نظر اشتهاري شيخ اشراق، ميرداماد و عبدالرزاق لاهيجي كه وجود را معنايي مصدري و در نتيجة اعتبار ذهن ميدانند جعل را متعلق ماهيت ميدانند و صدرا كه وجود را اصيل و ماهيت را اعتباري ميداند متعلّق جعل را وجود ميداند (مجموعه نويسندگان، 1385: 180) برخي از دانشمندان اسلامي معتقدند اول كسي كه قائل به اعتباري بودن وجود شده است و پس از وي ديگران از وي متابعت کردهاند، و سپس او از اين رأي به تأصل وجود عدول كرده است، سهروردي بوده است.
2. وجود خداوند ميرداماد در مباحثي که وجود خداوند را شرح ميدهد خارج از دايره اصالت وجود گامي برنداشته است مانند: «انّ الوجود المطلق المشترك بين جميع الموجودات، عين الذات في الحقيقة الواجبة، زائد علي الماهيّة في الماهيّات الممكنة.
اگر ماهيات مبايناند و وحدتي بين آنها نيست (در صورت قول اصالت ماهيت) وي نبايد نظام وحداني وجود را قبول داشته باشد ولي او در وجود قائل به نظام وحداني است كه مستند به جاعل حق است.