چکیده:
این جستار با گزینش دسته ای از آثار برجسته در زمینه مجلس گویی (مانند آثار عین القضات، احمد جام، بهاء ولد، مولوی، سلطان ولد و...) و بر اساس اهمیت عنصر مخاطب در این متون، به واکاوی شیوه های شناخت و برآورد گویندگان این مجالس از مخاطبان پرداخته است. با توجه به مخاطب، سخن مجلس گویان در گفت و گو با عام و خاص، نوسان داشته است و لحن ایشان نیز در خطاب ها، شیوه های پرسش و تنبیه و تحذیر تغییر یافته است. توجه سخنوران به ماهیت کلام و بیان ظرایف و دقایق سخن، توصیف ویژگی های مخاطب حقیقی، سنجش ظرفیت مخاطب و رعایت اقتضای حال وی، حاصل نگاه ویژه مجلس گویان به مخاطب است. افزون بر این، کاربرد انواع حکایت ها و تمثیل ها، بهره گیری از موسیقی واژه ها و ایجاز و سادگی سخن رهاورد نگاه به مخاطب است.
خلاصه ماشینی:
"احمد جام در جای جای آثار خود که برآمده از نشستهای (مجالس) اوست، بر این اصل که گوینده باید کلام را به اندازه درک و دریافت مخاطب بگزیند، تأکید دارد و چنین میگوید: «سخن با هر کسی چنان باید گفت که بر مقدار عقل و فهم او باشد و گفتن آن شاید و هر چه گفتن آن نشاید، خود چنان باید که در اصل نگویی و نشنوی و بر آن رضا ندهی که کسی گوید» (احمد جام، 1350: 222).
شیخ جام نیز شناخت مرتبه فهم و درک مخاطب را ضرورت هر سخن و سخنور میداند و این که سخن اهل دل و اهل درد را با ناکسان و نااهلان در میان گذاردن، بر باد دادن جان گوینده و ایمان شنونده است: «پس آن سخن بر اندازه عقل وی باید گفت...
همچنین شیخ جام که هدفش از سخن گفتن استفاده عامه مردم از کلام اوست، به این موضوع در ابتدای یکی از آثارش چنین اشاره دارد: « [اگر کتاب را به عربی مینوشتیم] خاص را و اهل فضل را فایده بودی و عام بینصیب ماندی» پس به فارسی نوشته است تا «هم خاص را و هم عام را بهره باشد» (احمد جام، 1372: 6).
نکته مهم دیگر در مقوله مخاطب، گفتن سخن خاص با خاص و عام با عام بود؛ با توجه به نمونههای مختلف مجالس در ادب عرفانی میتوان گفت هر جا گوینده با مخاطب عام سر و کار دارد بنا را بر تفصیل و بیان مشروح مطالب میگذارد و سخن نیز آهنگی شریعت مآبانه به خود میگیرد اما آنجا که با گروه ویژهای از مریدان روبروست، بنای کلام را بر اجمال و اشاره مینهد و فضای سخن نیز طریقتمآب و حقیقتیاب میگردد."