چکیده:
در مناطق کویری همواره عوامل طبیعی مانند کمبود منابع آبی از جمله رودخانههای دائمی، چشمههای طبیعی و زیرزمینی و دمای بالای محیط، موجب گردیده تا ساکنان این مناطق علاوه بر ارزش نهادن به این عنصر حیاتی، سیستمهایی را برای بهرهبرداری بهتر از آب بهکار گیرند. برای این منظور، در منطقه سرایان واقع در استان خراسان جنوبی، آبانبارهای متعددی ساخته شده است. بسیاری از این سازهها توسط اشخاصی بهصورت وقف احداث شدهاند. مضامین وقفنامههای آنها که اغلب بهصورت سنگنوشته ظاهر شدهاند علاوه بر معرفی بانیان بنا، توانسته تا حدودی مسائل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن دوره را نیز بیان کند. این پژوهش سعی دارد با مطالعه و بررسی وقفنامه آبانبارها و حوضانبارهای منطقه سرایان، به کیفیت و چگونگی سنت وقف در فرهنگ این نواحی، از دوره صفوی تا زمان متاخر بپردازد. این تحقیق از نظر هدف بنیادی و با روش تاریخی-تحلیلی صورت پذیرفته است. همچنین روش جمعآوری دادهها بهصورت میدانی وکتابخانهای است. نتایج مطالعات نشان میدهد که در منطقه سرایان سنت وقف مختص به یک زمان خاص نبوده و این سنت بهصورت یک فرایند در زندگی و فرهنگ مردم در جریان بوده است.
خلاصه ماشینی:
وقفنامه آبانبارها، اغلب بهصورت سنگی و بهطور معمول بر بالای سردر ورودی ایوان آبانبار و در محل رفت و آمد آن نصب میشدند و دربرگیرنده مسائلی همچون؛ زمان احداث بنا و نام سازنده بنا بوده است.
جنس این کتیبه از سنگ مرمر سبز و روش اجرای نگارش آن بهصورت حکاکی و جدولکشی میان نوشتهها، با متن عربی به خط نسخ و اشعار پارسی به خط نستعلیق است.
متن کتیبه بدین مضمون است: «بسم الله الرحمن الرحیم، اما بعد حمدالله بنیتها قربة الی الله تعالی و خالصا لمرضاته عندالله، ملا امیر التونی اطاعه لاشاره اخی الفاضل الکبیر و الکامل المحقق التحریر علاء الملک المخاطب بفاضلخان تقب الله تعالی عنه و الشرکه فی اخی دعواتی رب اغفرلی و لاخی فی رحمتک انت ارحم الراحمین، العبد الضعیف درگاه بقلم الشریف» این برکه که میدهد ز تسنیم سروش زمزم شده از رشک زلالش مدهوش تاریخ بناش زخرد جستم دوش بر یاد حسین بن علی آب نوش چون گشت پدید بی گفت و شنید از غیب رسید (گو لعن یزید) موضوع کتیبه: ابتدا نام خدا و ستایش، و احداث آبانبار کاروانسرا که بهوسیله ملا امیر التونی و به اشاره برادرش فاضل خان تونی که یکی از فضلای دوره صفوی بهشمار میرفت.
گنبد این اثر بر روی منبع و برخلاف سایر آبانبارها به صورت یک طاق آهنگ ایجاد شده است.
این حوضانبار مشابه سایر حوضهای این منطقه با امتداد شرقی - غربی ساخته شده و گنبد این اثر که بر روی منبع مدور اجرا شده، دارای بادگیر بوده و با سیمان اندود گردیده است.