چکیده:
مفضل بن عمر جعفی از راویان معاصر با امام صادق (ع ) و امام کاظم (ع ) است که «کتاب التوحید» مشهور به «توحید مفضل » از مهمترین مرویاتی است که از طریق وی به امام صادق (ع ) نسبت داده شده است . آنچه اهمیت کاوش دربارة این راوی را برجسته نموده ، اختلاف دیدگاه رجال شناسان پیرامون درجه وثاقت وی میباشد که موجب تردید در پذیرش روایات وی شده است . برخی از رجال شناسان متقدم ، وی را تضعیف کرده و روایاتش را قابل اعتماد ندانسته اند؛ در مقابل ، گروهی از رجال شناسان متاخر با تکیه بر برخی قراین وی را توثیق نموده اند. واکاوی مستندات موجود دربارة مفضل بن عمر ما را به این نتیجه رهنمون میسازد که حتی اگر مذمت های قاطعانه رجال شناسان متقدم دربارة وی را نادیده انگاشته و وی را به طور کامل خطابی ندانیم ، این احتمال بسیار قوی خواهد بود که وی در دورانی از امامت امام صادق (ع ) دارای گرایش های خطابی بوده است . همچنین با تامل در مهمترین روایات منقول از مفضل بن عمر، این موضوع به اثبات میرسد که احادیث وی از دخل و تصرف غالیان مصون نمانده است و آنان افکار خود را در مجموعه های حدیثی منقول از طریق وی وارد نموده اند.
خلاصه ماشینی:
همچنین ، نجاشی آثاری را که برای مفضل ذکر شده ، قابل اعتنا نمیداند و میگوید ما تنها به سبب شرطی ١ که در ابتدای کتاب ، بیان نموده ایم ، نام آنان را ذکر میکنیم (نجاشی، ١٤٠٧، ص ٤١٦) بنابراین با در نظر گرفتن سکوت شیخ طوسی در «فهرست » و «رجال » دربارة مفضل بن عمر و نیز این نکته که شیخ طوسی در «الغیبة »، هنگام بررسی احوال وکلای ائمه (ع )، با استناد به سه روایت ، مفضل را از جمله وکلای ممدوح برشمرده است (طوسی، ١٤١١، ص ٣٤٦)، این گمان تقویت میشود که خلاف کشی، ابن غضائری و نجاشی، وی مفضل را خطابی نمیدانسته است .
فارغ از زمینه های کلامی و تاریخی که میتوانسته است در چرخش دیدگاه شیخ مفید و ابن شهرآشوب نسبت به مفضل بن عمر اثرگذار باشد و بررسی آنها خارج از دامنه و هدف این مقاله است ، چنانکه در ادامه نشان داده خواهد شد، به نظر میرسد نقل برخی روایات به ویژه حدیث دال بر امامت امام کاظم (ع ) تأثیر بسزایی در جهت گیری بزرگان متقدم نسبت به مفضل بن عمر داشته است ؛ بنابراین نباید پنداشت که نگاه متفاوت دانشمندان متقدم به پدیدة غلو در مقایسه با رجال شناسانی چون کشی، ابن غضائری و نجاشی منجر به اختلاف دیدگاه آنان در مصداق این پدیده شده است ؛ زیرا شیخ مفید علاوه بر پذیرش تعریف رایج از غلو که همان اعتقاد به الوهیت ائمه (ع ) و بالاتر بردن آنان از مراتب بندگی و انسانی است (مفید، ١٤١٤ب ، ص ١٣١)، بر این باور بوده که بالاتر بردن ائمه (ع ) از جایگاه امامت (رضایی، ١٣٨٩، ش ٤٦، ص ٩٩) که در اعتقاد به اموری چون تقدیر روزی بندگان و...