چکیده:
آل دانشمند، خاندانی ترک بودند که - همزمان با اقتدار روزافزون سلجوقیان بزرگ در نیمه دوم سدهی پنجم ه.ق. و با حمایت نخستین سلاطین این دولت در برخی از نواحی آناتولی قدرت گرفتند. این خاندان با تصرف مناطقی همچون سیواس، توقات، ابلستین، نیکسار، ملطیه و ... قدرت فراوان یافته و به عنوانی دولتی رقیب در همسایگی یکی دیگر از شاخههای سلاجقه(سلجوقیان روم)، قد علم کردند. با تامل در منابعی که از این خاندان ترک سخن به میان آوردهاند(منابع فارسی، عربی، انگلیسی و ترکی). میتوان دریافت که اولا از این حکومت محلی، با نامهای دیگری مانند دانشمندیان، الدانشمندیون، الدانشمندیین، دانشمندیه، نیز نام برده شده و ثانیا دیدگاه های همین منابع دربارهی چگونگی و زمان پیدایش این دولت بسیار متناقض بیان شده است. نوشتار حاضر بر آن است که ابتدا خاندان دانشمندیان را معرفی کرده و چگونگی قدرتگیری آنان در سرزمین آناتولی را مورد تحلیل و تبیین قرار دهد و سپس از روابط میان این خاندان با حکومت ها و قدرت های همجوار آنان سخن به میان آورد.
خلاصه ماشینی:
از آنچه بيان گرديد مشخص شد که مورخان و محققان مسلمان وغيرمسلمان ،ديدگاه هاي متفاوتي را درباره ي چگونگي و زمان شکل گيري دولت آل دانشمند ارائه کرده اند، اما پس از تحليل و تبيين اين نظرات مي توان دريافت که اگرچه مورخاني همچون منجم باشي و آقسرايي بدرستي از همراهي امير احمد دانشمند با سلطان آلب ارسلان طي نبرد سرنوشت ساز ملازگرد سخن به ميان آورده اند، اماايجاد دولت دانشمنديان به زمان حکومت ملکشاه بازمي گردد.
مي داند برتروصحيح تردانست : نخست آنکه روايتي که زمان حيات امير احمد دانشمندو شکل گيري دولت دانشمندي توسط وي را همزمان با سلطان طغرلمي داند افسانه اي بيش نيست ؛زيرا درهيچ يک از منابع سلاجقه بزرگ و سلاجقه روم ازاين موضوع سخن به ميان نيامده و اصلاً همزمان با حکومت سلطان طغرلهيچ گاه توسط سرداران سلجوقي هجومي به اين عظمت به سرزمين آناتولي صورت نگرفت واين تهاجمات به زمان سلطنت سلطان آلب ارسلان و سلطان ملکشاه ، بازمي گردد.
امير احمد دانشمندنيزکه از چند سال قبل از مرگ سليمان بن قتلمش راهي آناتولي شده بود با مرگ اين سلطان سلجوقي روم و خالي ماندن آناتولي ازيک رهبر قوي ، توانست قدرت گرفته و سلسله اي با نام آل دانشمند رابنياد نهد.
سلطان قليچ ارسلان اگرچه دانشمنديان رارقيبي قدرتمندمي دانست ، اما چون براين نکته واقف بودکه دشمن اصلي سلجوقيان ، دولت بيزانس است نه دانشمنديان ؛ ازهمين رو با فرستادن بخشي ازنيروهاي نظامي خود براي امير احمد دانشمند،وي را در مقابل امپراطوري بيزانس حمايت نمود.