چکیده:
ملکشاه سلجوقی جمعی از بزرگان را مامور ساخت تا در زمینه کشورداری کتابی بنویسند تا وی رفتارهای اداری و سیاسی و حکومتی خود را برآن استوار سازد. از میان کسانی که سیاست نامه نوشتند اثر و تالیف خواجه نظام الملک برجسته تر بود انتخاب گردید تا حدی که سلطان سلجوقی اظهار داشت: من این کتاب را امام خویش کرده و بر این خواهم رفت ، این کتاب ساختار و روح و اساس حکومت سلجوقی را بیان میکند و آنرا بر پنج نهاد قرار داده و وظایف هر کدام را مشخص ساخته است. وی به سلطنت و وظایف سلطان و مقام پادشاهی اشاره دارد.سپس به نهاد وزارت و وظایف وزیر می پردازد. از دستگاه قضا و قضاوت صحبت می کند و سپس نظام اداری و دیوان سالاری را مورد بررسی قرار می دهد و در نهایت به سپاه و امور سپاهیگری پرداخته وایده ها و اندیشه های خواجه را در آن زمینه ها تبیین می نماید.
ایده ها و اندیشه های خواجه در مورد هر کدام از پنج نهاد حکومتی مهم است، از آن جمله؛ وی به خلافت به عنوان دستگاه فرمانروایی که شاه از آن مشروعیت می گیرد اشاره نمی کند، در مقابل او نهاد وزارت را به عنوان یک نهاد با ثبات و جا افتادهی حکومت اسلامی مطرح ساخته و به وزارت در برابر سلطنت استقلال می دهد، ترتیبات اداری و دیوان سالاری را دقیقا برنامه ریزی نموده، دادگستری و نهاد قضاوت را مورد توجه قرار داده و در نهایت چون شالوده و اساس هر حکومت ارتش است، به ساختار های اصلی حکومت سلجوقیان که نظامی گری است پرداخته و ظاهرا در ایجاد یک سپاه دایمی و ثابت تلاش می کند. او همچنین بر سپاه چند ملیتی تاکید نموده، و دستوراتی در خصوص درباریان، زنان حرمسرا و خواجه سرایان نیز صادر نموده، که درخور توجه است.
خلاصه ماشینی:
ايده هاو انديشه هاي خواجه در مورد هر کدام از پنج نهاد حکومتي مهم اسـت ، از آن جملـه ؛وي بـه خلافت به عنوان دستگاه فرمانروايي که شاه از آن مشروعيت مي گيرداشاره نمـي کنـد، در مقابـل اونهـاد وزارت را به عنوان يک نهاد با ثبات و جا افتـاده ي حکومـت اسـلامي مطـرح سـاخته و بـه وزارت در برابـر سلطنت استقلالمي دهد، ترتيبات اداري وديوان سالاري رادقيقاً برنامه ريزي نمـوده ، دادگـستري و نهـاد قضاوت را مورد توجه قرارداده و در نهايت چون شالوده و اساس هر حکومت ارتش است ،به سـاختار هـاي اصلي حکومت سلجوقيان که نظامي گري است پرداخته و ظاهراً درايجاديک سپاه دايمـي و ثابـت تـلاش مي کند.
درقرن سوم هجري ابو علـي بلعمـي از هفت کتاب سيرالملوک نام مي برد که در دوران وي رواج داشته است (بلعمي ،۵:۱۳۴۱)به درخواسـت ملکشاه کتاب هاي مختلفي نوشته شد؛ اماسير الملوک خواجه نظام الملک برجسته تر بود تا حـدي کـه ملکشاه اظهار داشت " من اين کتاب را امام خويش کرده و براين خواهم رفت (يوسفي ، شماره ۶۵،۲) تجربه ي خواجه نظام الملک در امور کشور داري وديواني که از ابتداي دوره طغرل سلجوقي آغاز شده و تقريباً تاپايان دوره ملکشاه به طول انجاميد، باعث گرديدوي واقع گرايانه مـسايل حکـومتي را مطـرح نمايدو راه هاي روشن و عملي براي بر طرف نمودن آنهاراارائه نمايد (١٩٦٣:٢٢, Harun.
سياست نامه (سير الملوک )از جمله آثاري است که برساخت دولت سلجوقي و حکومت هـاي پـس از آن تأثيربسيارعميقي داشته است ، به طوري که اعتقاد براين است که طرح هاوانديشه هـاي خواجـه در اين کتاب زير بناي مهمي براي حکومت هاي بعدي گرديد چنان که طرح سياسي و اداري خواجه تـا زمان جنبش مشروطه خواهي ادامه يافت و اساس نظام هاي حکومتي ايران گرديد که به مـدت تقريبـاً هزار سال ادامه يافت .