چکیده:
یکی از مباحث بسیار مهم در اخلاق هنجاری بررسی و تبیین مساله غایت گرایی و وظیفه گرایی است . اندیشمندان بسیاری در غرب و عالم اسلام (تا حدودی) بر روی این مساله متمرکز شده و تحقیقاتی نیز از خود بر جای گذاشته اند. مساله غایت گرایی و وظیفه گرایی از جمله مسائل ارزشمندی است که میتواند سرآغاز انجام پژوهش های کاربردی در آموزه های دین مبین اسلام ، بالاخص در حیطه اخلاق گردد. این که گزاره های اخلاقی دین اسلام ناظر بر پیامدگرایی یا تکلیف گرایی است ، خود امری بسیار مهم است که می طلبد پژوهش هایی در این زمینه انجام پذیرد. در بسیاری از آموزه های اخلاقی دین اسلام ، از جمله آیات قرآن کریم ، احادیث معصومین (ع ) و حتی کلام بزرگان ، صریحا به وظیفه گرایی اشاره شده و در برخی آموزه ها، به پیامدگرایی تصریح شده است . ما در این پژوهش به دنبال بررسی این نکته مهم هستیم که آموزه های اخلاقی دین مبین اسلام ، سوءگیری ناظر بر غایت دارد یا وظیفه . علاوه بر آن پیگیری این مساله مهم که اسلام در بحث تربیت اخلاقی، غایت را به عنوان تکلیف اصلی در نظر گرفته یا وظیفه را معیار عملکرد تلقی کرده ، امری مهم است . جهت نیل به این هدف ، با روش اسنادی و تحلیلی به بررسی این موضوع در متون دینی با محوریت قرآن کریم ، پرداخته شده است . از جمله نتایج این پژوهش ، تفکیک بین دو حوزه از تعالیم اسلامی، یعنی حوزه ارتباط با پروردگار و حوزه ارتباط با جامعه و مردم است که در اولی، آموزه ها ناظر به تکلیف اند و در دومی ناظر به غایت و نتیجه .
خلاصه ماشینی:
Review and explain the of consequentialism and Deontologists in Islamic Doctrines 1 Mohsen Shiravand 2 Mokhtar Ranjkesh Abstract One of the most important issues in normative ethics is investigation and explanation of the problem Consequentialism and Deontologism.
١ـ فرضیه : وظیفه گرایی بدون توجه به نتیجه در آموزه های اسلام اخلاق وظیفه گرا را این گونه تعریف کرده اند که آن دسته از نظریات اخلاقی هستند که مطابق آن ها، برخی اعمال بدون لحاظ نتایجشان ، باید یا نباید انجام شوند (٢) و رویکردی است که بر درستی یا نادرستی ذاتی اعمال به جای خوبی و بدی نتایج آن ها نظر دارد (٣).
با این وجود، اگر از علمای دینی یا شارع مقدس سؤال شود که اگر فردی نماز بخواند، ولی در عین حال آن نماز وی را به یاد خدا نیندازد یا نماز عاملی برای جلوگیری از فساد و فحشای او نباشد، آیا نماز از وی ساقط خواهد شد؟ و به عبارت دیگر، انجام وظیفه نماز منوط به نتایج آن است ؟ یا اگر درباره روزه و زکات و امثال آن چنین سؤالاتی مطرح شود، جواب چیست ؟ آیا با نرسیدن به غایت یا در نظرنگرفتن آن ، وظیفه منتفی می شود؟ مسلما علمای دین پاسخ منفی خواهند داشت و دستور می دهند حتی اگر نماز آن نتایجی را برای نمازگزار دربر ندارد یا عامل از نتایج آگاه نیست یا حتی در انجام دادن عمل ، خود را مقید به رسیدن به نتیجه نکند، باز او موظف به وظیفه است .
نقد دوم : همان گونه که در تعریف نظریه اخلاقی وظیفه گرایانه بیان شده ، افعال قطع نظر از نتایجی که به بار می آورند، انجام دادن آن ها برای انسان الزامی است و این الزام در خود افعال قرار دارد (١٠)، شاهدیم که در حوزه اخلاق فلسفی نیز الزام قدم گذاشتن در راه تهذیب نفس ، در حقیقت فعل قرار دارد و خود همین قدم گذاشتن ، عین نتیجه است .