چکیده:
چرایی فراز و فرود تمدن ها و دولت های بزرگ یکی از مباحث با اهمیت و بنیادی در مطالعات تاریخی است. جامعه ی زمان ساسانی، یک جامعه محافظه کار اشرافی مبتنی بر نظام جابرانه بود. دولت ساسانی بر دو اصل اساسی وحدت دینی و وحدت سیاسی پایه گذاری شد که با رسمی شدن دین زردشت زمینه زندگی و راه رسم روشنی را در فرهنگ و تمدن آن روزها فراهم کرد، اما با گذشت زمان و نزدیک شدن به افول سلسله ساسانی دین زردشت دستخوش تغییرات بسیاری شد و در نتیجه نخستین جنبشهای فکری برابری خواهانه از سوی مزدک در برابر قدرت حاکم در عصر ساسانیان به وقوع پیوست. این پژوهش در صدد آن است تا یکی از جنبش های اجتماعی-مذهبی ایران پیش از اسلام را مورد بررسی قرار دهد و کوشش شده روایتی نسبتا قابل قبول از شرایط حاکم براین دوران ارائه کند. نوشتار حاضر این قیام را مورد بررسی قرار داده و بر این مدعا است که، جنبش مزدک، جنبش اجتماعی در لوای مذهب بوده و این آیین پاسخی به بحرانهای اجتماعی-اقتصادی عصر ساسانی بوده است.
خلاصه ماشینی:
دولت ساسانی بر دو اصل اساسی وحدت دینی و وحدت سیاسی پایه گذاری شد که با رسمی شدن دین زردشت زمینه زندگی و راه رسم روشنی را در فرهنگ و تمدن آن روزها فراهم کرد، اما با گذشت زمان و نزدیک شدن به افول سلسله ساسانی دین زردشت دستخوش تغییرات بسیاری شد و در نتیجه نخستین جنبش های فکری برابری خواهانه از سوی مزدک در برابر قدرت حاکم در عصر ساسانیان به وقوع پیوست .
» (علی نیا،١٣٥٢: ص ٣٦) علاوه بر آن ، شکست فاجعه 58 آمیز ایرانیان در جنگ با هیاطله در سال ٤٨٤ میلادی، تهیدستی مملکت در اثر پرداخت خراج های سنگین ، قحطی هفت ساله ، شکست ها و ناکامی های مکرر اقتصادی، بروز خصومت های عمده در بین طبقه نجبای بزرگ ، درگیری های میان سه طبقه نجبا، روحانیون و دهقانان ، تفرقه و آسیب پذیری و تحقیر خاندان سلطنتی بر اثر نزاع های سلطنتی میان بلاش و قباد، کوشش قباد در تحکیم قدرت سلطنت خویش با تضعیف نجبا، به این بحران ها به شکلی اساسی دامن زده بود؛ و هم سو با فشار دینی، جامعه طبقاتی و فشار حاکم بر اقشار ضعیف جامعه شرایط بغرنجی را مردم و همچنین برای سردمداران حکومتی فراهم آورد و در این اثنا، روحانیان با تمام قدرت خود می کوشیدند طبقات محروم و زحمتکش جامعه را آرام نگه دارند و طوری رفتار کنند که مردم بدبختی های خود را حس نکنند؛ اما این تلاش ها بیهوده بود چرا که فشار و اختیارات نامحدود موبدان ، و انحراف از چارچوب دین زردشت ، مردم را از آیین زردشتی گریزان ساخت و توده مردم به دنبال روزنه امیدی جهت بهبودی در زندگی شان بودند.