چکیده:
شناخت فرهنگ وتمدن اسلامی نیازمند آشنایی با نهادهای تشکیل دهنده ، و وظایف هر کدام از آنها اسـت .تاریخ تشکیلات بخش اصلی تاریخ اجتماعی و سیاسی ، و از مهمترین نشانه های حیات اجتماعی و سیاسی و پیشرفت ملت ها است . مسلمانان در اداره تحولات اقتصادی ، سیاسی، اجتماعی، دینـی و نظـامی از سـاختارهایی ماننـد دیـوان هـا، سازمان ها، ادارات ، نهادها، مناصب و مشاغل استفاده نمودند،که اصطلاحا به آن تشکیلات اسـلامی اطـلاق مـی گـردد. یکی از اولین دیوان ها که شکل ساده آن در عصر پیامبر اکرم (ص ) تاسیس شد، دیوان جند یا دیوان جیش نـام داشـت که در زمان خلیفه دوم ، تغییراتی به آن اضافه گردید و در عصر اموی، وظایف این دیوان توسعه پیدا کرد. هدف از ایـن مطالعه بررسی چگونگی تشکیل و وظایف دیوان مذکور، تکوین و تطور تاریخی آن در قرن اول هجری مـی باشـد. در این مطالعه به منظور دستیابی به هدف فوق ، جستجویی نظام مند از متون مختلـف نظیرکتـب ، مقـالات و سـایر منـابع انجام شده است . با تشکیل حکومت اسلامی در مدینه اولین نهاد تمدن اسلامی نیز شکل گرفت . ایـن دولـت نوپـا کـه بطور مستقیم توسط پیامبر اکرم (ص )پایه گذاری و رهبری شد، بیشتر به یک دولت شهر ابتدایی شبیه بود، چراکه هنـوز سازمانهایی برای اداره امور تشکیل نشده بود. البته ایجاد کلیه نهادهـای حکـومتی ادوار بعـدی، ریشـه در ایـن مرحلـه داشت . توجه به میراث تاریخی تشـکیلات اسـلامی، باعـث یـادآوری نحـوه مـدیریت و اداره امـور جامعـه در دوران شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی خواهد شد.
خلاصه ماشینی:
یکی از اولین دیوان ها که شکل ساده آن در عصر پیامبر اکرم (ص ) تاسیس شد، دیوان جند یا دیوان جیش نـام داشـت که در زمان خلیفه دوم ، تغییراتی به آن اضافه گردید و در عصر اموی، وظایف این دیوان توسعه پیدا کرد.
(کتانی، ص ١٥٧ ) دولت مدینـه و تشـکیلات اداری آن نشـان داد کـه هـدف پیامبر اکرم (ص ) تشکیل ملتی تازه از مسلمانان بود و اسلام توجه زیادی به مسئله قدرت نظـامی و اقتدار سیاسی در کنار مسائل اخلاقی داشت .
) دیوان جند و ایجاد نیروی نظامی دایم در اسلام پس از اندک موفقیت هایی که سپاه مسلمانان در شام ، در زمان خلافـت ابـو بکـر و در عصـر خلیفه ی دوم به دست آورد،گسترش و وسعت مناطق عملیاتی و کمبود نیروی انسانی جنگ جـوی داوطلب یا«مطوعه »، خلیفه را بـر آن داشت تا برای تأمین نیروی رزم ،به سربازگیری اجباری دسـت زند.
بدیهی است تأسیس دیوان جند یکی از ضرورت های مهم برای عصر فتوحات بود و نـتایج بــسیار مـهمی نیز به همراه داشت ؛ زیرا دیگر دستگاه خلافت مشکل بسیج نیرو نداشت و همواره عـده ای که مـشخص و ثــابت بــودند بـرای شـرکت در جنـگ ، در کنـار نیروهـای داوطلـب ، وارد عمـل میشدند.
برای نـمونه فــردی در مــصر از عمـرو بـن عاص اجازه خـواست تـا بـه سبب عدم کفایت عطا به کار زراعت بپردازد، ولی عمـرو عـاص بـر اساس فرمان خلیفه اجازه نداد و چون آن فرد بدون اجازه بـه ایـن کـار مشغول شد، خلیفـه وی را احضار کرد و عذر او را پذیرفت ( ابن عبد الحکم ، فتوح مـصر و المــغرب و الانـدلس ،ص ١٦٢).