چکیده:
منابع تصویری به جای مانده از آثار هنری دوران قاجار می تواند به منزلـة یکـی از مـدارک معتبـر جهـت شناسـایی هویت و نقش اجتماعی زنان در این دوره بررسی شود. از ایـن منظـر، نقاشـی هـای نسـخة خطـی هزارویـکشـب صنیع الملک ، که از آثار ممتاز نگارگری ایران در دوران قاجار است ، این قابلیت را دارد که به منزلة مرجعـی جهـت شناخت بهتر زنان دورة قاجار بررسی شود. این نسخة مصور ویژگی های منحصـربـه فـردی دارد کـه آن را از دیگـر نسخه های مصورشده در این دوره متمایز می کند. یکـی از ایـن ویژگـی هـا اسـتفادة نگـارگر از منـابع اجتمـاعی و شخصیت های معاصر خود در ترسیم تصاویر این نسخه است . بر این اساس ، هـدف از ایـن مقالـه توصـیف جایگـاه اجتماعی زنان در دورة قاجار با استفاده از سفرنامه ها و منابع مکتوب دیگر و مقایسة تطبیقـی آن بـا تصـاویر ایـن نسخه از هزارویکشب است . در این مقاله ، تصویرهایی مطالعه شده اند که حضـور زن در آن هـا پـررنـگ تـر اسـت . بنابر یافتة این پژوهش ، گرچه صنیع الملک جهت ترسیم زنـان ایـن نسـخه از شـرایط اجتمـاعی معاصـر خـویش استفاده کرده است ، در برخی موارد، نظیر تفکیک جنسیتی ، بیشتر به متن وفادار بوده است تـا سـاختار اجتمـاعی و نقش واقعی زنان هم عصر خویش .
خلاصه ماشینی:
بـر ایـن اساس ، پژوهش حاضر در تلاش است ، با توجه به اهمیـت بررسـی ایـن نسـخة مصـور، از منظـر واقع گرایانه و نیز شناخت جایگاه زن ایرانی در این برهه از تاریخ ایران و با رویکردی مشـابه ، بـه شناسایی وجوه اشتراک و افتراق بین تصویر زنان در نسخة مصور هزارویکشـب و زنـان معاصـر دورة قاجار بپردازد.
همچنـین در زمینة حضور زن در نقاشی دورة قاجار چند پژوهش وجود دارد؛ از جمله مقالـه ای بـا عنـوان «زنان در واپسین شاهنامة خطی مصور دوران قاجـاری مشـهور بـه داوری » نوشـتة هلنـا شـین دشتگل که در این پژوهش ها بیشتر به تشریح نگاره های مشتمل بر تصویر زنـان پرداختـه شـده است و بین تصویر زنان در نقاشـی هـای دورة قاجـار و نقـش واقعـی آنـان در جامعـة آن عصـر مقایسه ای صورت نگرفته است .
در بسیاری از نگاره های این نسخه ، زنـان در انـدرونی بـه نمـایش درآمده اند یا مثلا در نگاره ای که زنان به تنهایی در حال غذاخوردن هستند یا در نگـارة دیگـری که مراسم عقد را به نمایش می گذارد، شاهد تفکیک زنان از مـردان هسـتیم (شـکل ٧)، امـا در بسیاری از تصاویر این نسخه نیز هنجارشکنی هایی در این زمینه صورت گرفتـه کـه از وفـاداری مصوران به سیر روایی داستان منتج است ؛ مثلا، در نگاره ای مربوط به داستان علی زیبق مصری ، (شکل ٨)، زینب ، دختر دلیله ، منطبق با سیر روایی داستان در حـال معاشـرت بـا علـی زیبـق و بدون حجاب نقاشی شده است .