چکیده:
آموزه «فداء» از جمله اعتقادات رسمی مسیحیان است که با گناه نخستین ارتباط تام دارد. نظریّه آنسلم مشهورترین تبیین از این نظریّه است. براساس این نظریّه، تمام انسانها بر اثر گناه آدم، فاسد و گنهکار شدند. ازسویی، عدالت خدا اقتضا میکند مجازاتی در پی این گناه باشد و ازسوی دیگر، لازمة رحمت خدا نجات انسان است؛ ازاینرو، عیسیمسیح به عنوان خدای انسانگونه، به منظور کفّاره گناه آدم و نجات انسان به صلیب کشیده شد. تفسیر المنار با رویکردی صرفا عقلانی و المیزان براساس تعالیم قرآنی نقدهایی جدّی بر این آموزه دارند. المیزان به نقد همة مولفههای فداء توجّه داشته است؛ اما بیشترین نقد المنار متوجّه تزاحم رحمت و عدالت الهی است. المنار، منکر شفاعت است و تنها راه نجات را ایمان و عمل صالح میداند. از نظر علامه، ماهیّت شفاعت و فداء متفاوت است و عیسی، شفیع است نه فادی. بهطورکلی، از نگاه قرآن و عقل، آدم گناه نکرد. صحیح نیست که به خاطر گناه یک شخص، تمام انسانها عقوبت شوند. همة گناهان یکسان نیستند و هر گناهی به هلاکت ابدی منجر نمیشود. عدالت خدا با عفوش منافات ندارد. تجسّد خدا محال است. لازمة کفّارهشدن عیسی، لغو و بیهودگی شرایع و واقعینبودن نظام پاداش و کیفر الهی است.
خلاصه ماشینی:
"این نظریه به مطالب نادرستی میانجامد که در ذیل به آنها اشاره شده است: جهل خدا: لازمة عالمبودن خدا که با ادلة عقلی ثابت شده است، این است که خداوند به هر چیزی عالم و کارهایش حکیمانه باشد؛ اما آموزه فداء مستلزم پذیرش جهل خداوند است؛ یعنی وقتی خداوند آدم(ع) را خلق میکرد، به خلقتش علم نداشت (نمیدانست که انسان میتواند گناه کند) و هنگامی که آدم عصیان کرد، نمیدانست که اقتضای عدل و رحمت درمورد آدم چیست، تا اینکه بعد از هزاران سال از خلقت آدم با تجسد عیسی به این نتیجه رسید که چگونه بین عدالت و رحمت را جمع کند (رشیدرضا، 1393ق، ج6: 26).
مشکل گناه و نقض غرض الهی همچنان باقی است؛ زیرا خداوند بنیآدم را خلق کرد تا به همه آنان مهربانی کند و نعمت و سعادت خود را بر آنان بگستراند؛ اما مطابق این سخن، غضب الهی و هلاکت ابدی، تمامی افراد بشر به جز افرادی انگشتشمار را فراگرفته است (همان: 301-302) علامه پس از بیان این دلایل عقلانی با مؤیدات قرآنی، بیهودهنبودن شریعت را مطرح میکند: خداوند هر چیزی را خلق و هدایت کرده است (طه: 50).
در نقد دهم علامه بر فداء به تفاوت شفاعت و فداء اشاره شده است: تفاوت شفاعت و فدا: حقیقت فداء، عبارت است از اینکه جان یا مال انسان به خاطر ارتکاب قتل یا ازبینبردن چیزی گرفتار شود و بخواهد آن کیفر را با چیز دیگر، هرچه که باشد، عوض کند تا از آن اثر سوء رهایی یابد؛ برای مثال کسی که در جنگ اسیر شده است، در عوض خود، مال یا شخصی را میدهد و یا در مقابل جرم و جنایت، مالی پرداخته میشود."