چکیده:
سورة کوثر، موجزترین و در عین حال، یکی از تاثیرگذارترین سوره های قرآن است که در عین ایجاز، میتوان همه جنبههای کامل بلاغی یک کلام را در آن یافت؛ بهطوری که پیام رسانی که وظیفه اصلی کلام است، در آن به حد نهایت رعایت شده است. این سوره که در شرایط خاص و متناسب با موقعیت ویژهای نازل شده است، مضمون و محتوایی واحد دارد که وحدت و یکپارچگی خاصی بین آیات سهگانه آن برقرار کرده است.به طورکلی برای اثبات اعجاز لفظی قرآن، بررسی و تحلیل زبان قرآن و تحلیل ویژگیهای ساختاری گفتارهای آن، نیز تبیین ویژگیها و وجوه بلاغی این کلام ضروری است. در این راستا، همواره یکی از مهمترین دغدغههای دانشمندان، زبانشناسان و نحویون اسلامی، کوشش برای اثبات اعجاز لفظی قرآن بوده است. یکی از روشهادر این زمینه، بررسی وجوه بلاغی این کلام، تبیین بلیغ بودن متکلم و کلام آن و انطباق و تناسبش با ویژگیهای مخاطبان و سیاق حالیه است. در کتابهای بلاغی، معیار سنجش ویژگی بلاغت در کلام و متکلم، مطابقت آنها با اقتضای حال تعریف شده است. با بررسی این معیار مشخص میشود که احوال گوناگونی شرایط شکلگیری یک کلام را متاثر میکند. عوامل چهارگانة متکلم، مخاطب، کلام و بافت موقعیتی در سطوح مختلف ساختار ظاهری و مفاهیم و معانی کلام را متاثر میکند. در این پژوهش با تمرکز بر موجزترین واحد کلام در قرآن، یعنی سورة کوثر و با بررسی احوال گوناگون این عوامل چهارگانه و مقتضیات متنوع آنها انطباق این کلام با اقسام احوال و مقتضیات، تبیین و تحلیل شده است.
خلاصه ماشینی:
به نظر می رسد، شرایط و حوادثی که مسبب نزول این سوره می شود، انگیزه و علت اصلی آشکار شدن و ظهور تمام و کمال متکلم در آیات این سوره شده است و خداوند به وضوح با تأکید در مقام متکلم و عامل در این سورة مبارک خود را آشکار می کند، این که اولین کلام در این سوره با ضمیر متکلم به صورت مؤکد با إن است آغاز می شود و بلافاصله فعلی باز هم با صیغة متکلم پس از آن می آید، همه تأکید بر شخص متکلم است و اینکه این فعل به شخص معبود یکتا اختصاص دارد «إنا اعطینا» ما عطا کردیم و ذکر نشانه های متکلم و آمدن دو ضمیر منفصل و متصل در پی هم، مفاهیم خاص و متعددی را به ذهن القا می کند که بر اساس قواعد و شرایط حاکم بر لفظ و مبنای موضوعات و مباحث مطرح شده در علم معانی، لایه های عمیق تری از مفاهیم نهفته در این سورة مبارکه را روشن می کند: خداوند در این سوره از خود با ضمیر متکلم مع الغیر یاد می کند، در واقع می توان گفت این شیوه خاص در کاربرد این ضمیر، برای بیان عظمت و بزرگی و قدرت خداوند است (ر.
از نظر لفظ نیز، تأکیدها، مطابق حالات مخاطب مستقیم این سوره یعنی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) است و ساختار ظاهری کلام و موضوع کلی و اصلی آن مطابق حالت ناراحتی ایشان از سرزنش طعنه زنندگان تنظیم شده است و تأکید و حصر و قصری که در آیة اول به کار رفته، نیز همه به اقتضای حال مخاطب است و نشان می دهد که این عطا و کوثر، تنها به این مخاطب خاص عطا شده و صرفا اختصاص به او دارد.