خلاصه ماشینی:
سفالینهها و لوحههای آرامی تا آنجا که بررسی شدهاند، بیشتر ناظر به مسائل اقتصادی و اجتماعی و قوانین اداری هستند، اما کتاب اوستا که گستردهترین متن بازمانده ایران باستان است انبوهی از آگاهیهای مختلف است و میتوان گفت که در درجه اول همة آثار دورة میانه، تفسیر و ترجمه آن یا گسترشیافته آموزههای این اثر گرانقدر است.
اوستا خود هرچند مجموعهای تدوین شده در دورههای مختلف است اما بخش گاهان آن که در درون یسنه جای گرفته است، چکیده و گزیده مسائل دینی و اعتقادی دینآور ایرانی و به زبانی هنری و تفسیرپذیر مانند همه نصهای دینی است و از این رو به سادگی دریافت مطالب آن امکان ندارد.
در راس متنهای میانه باید از کتاب «دینکرد» نام برد که دانشنامهی دین زردشتی گفته شده و در حقیقت تفسیری عالمانه از مطالب اوستا و دربردارندة آگاهیهای علمی، فلسفی، اساطیری، تاریخی و اندرزی است و با اینکه از نه بخش (کتاب) آن بخشهایی از میان رفته است، اما آنچه باقیمانده خود از ارزش والایی برخوردار است و کتاب هشتم آن آگاهیهای خوبی درخصوص محتویات اوستای دوره ساسانی و تقسیمات آن به دست میدهد که در هیچ نوشته دیگر، مانند آن را نمیتوان دید.
این نکته نیز باید گفته شود که حماسههای ایرانی منحصر به متونی نیست که در دورهی اسلامی به شعر یا نثر بیان شده و یا در پایان دورة ساسانیان و با نام خداینامهها و مانندآن تدوین شده است بلکه حماسه در ایران، پیشینهای کهنتر دارد، حفظ آثار حماسی را مدیون انسانهایی هستیم که قدمت آنها تا دوره پارتها یا پیش از آن میرسد و متن پهلوی یادگار زریران نشان از رواج اینگونة ادبی دارد.