چکیده:
داستانسرایی هدفمند فردوسی به دلیل ویژگیهای هنری و فرهنگی خاصّ خود خلاقیتها و اختصاصاتی دارد که اثر او را مستقل و یگانه میسازد به گونهای که نه تنها بر معروفترین داستانها در نوع خود برتری دارد بلکه به دلیل وحدت هدف، پرداخت اثر و محتوای آن، از آثار همانند خود در ادبیات سرزمینهای دیگر جهان هم متمایز است. از جمله این تفاوتها آزمونهای دانایی و توانایی است که به عنوان مقدمة تصدّی کارهای بزرگ و دربرگیرندة یک سلسله کنشهای فکری یا عملی است که بیشتر در جهت شناخت شایستگیهای اندیشهای، جسمانی و مادی کسانی که خواهان رسیدن به مقام یا منصبی بزرگ هستند انجام میگیرد این اشخاص در صورت توفیق در این آزمونها، نه تنها به هدف خود میرسند بلکه در خاطرة جمعی جامعه نیز ماندگار میشوند. در این گفتار به روشهای آزمون، اهداف و نتایج آن با توجّه به توصیفهای شاهنامه و دیگر آثار حماسی اشاره شده است.
خلاصه ماشینی:
خمیر مایة اصلی و جان این تفاوتها، در منطقی است که ذهن نواندیش و خردگرای فردوسی، در هنگام نظم شاهنامه از آن برخوردار است و با استفاده از رمزگرایی و استخدام ابزار زبانی و هنری و فرهنگی تفسیرپذیر، داستانهای خارقالعاده و شگفتانگیز را به نوعی «منطقی» و «انسانی» و قابل پذیرش میسازد مثلا در اوج داستانهایی شگفتانگیز و اسطورهیی چون اکوان دیو، به خواننده خاطر نشان میکند که همه چیز را با «معیار خرد» بسنجد تا معنی رموز را دریابد و به عمق پیام و ماهیت رمزآمیز اسطورههای شگفتی زا پی ببرد: جهان پر شگفتی است چون بنگریکه جانت شگفت است و تن هم شگفتخردمند کاین داستان بشنود،ولیکن چو معنیش یاد آوری ندارد کسی آلت داورینخست از خود اندازه باید گرفتبه دانش گراید بدین نگرودشوی رام و کوته شود داوری (خالقی، ۱۸/۲۸۹/۳) تو این را دروغ و فسانه مخواناز او هرچه اندر خورد با خرد به یکسان روشن زمانه مداندگر بر ره رمز معنی برد (خالقی، ۱۱۴/۱۲/۱) و در جایی دیگر گوید: تو مر دیو را مردم بدشناسهر آن کو گذشت از ره مردمی کجا او ندارد ز یزدان سپاسز دیوان شمر، مشمرش آدمی (خالقی مطلق ۱۳۵/۲۹۷/۳) به همین دلیل است که اگرچه در داستانهای حماسی وقایع شگفت انگیز، معمولا جزیی از ابزار کار هنرمندان و وسیلهیی برای جذب خواننده به شمار میآید و خواننده نیز معنا و ماهیت اینگونه آثار را پیشاپیش میداند و بدان علاقمند است، اما در شاهنامه که پر از داستانهای شگفت اساطیری و حماسی است، فردوسی میکوشد تا با نگاه خاص خود، هر پدیدة شگفتیزایی را، با تمهید مقدماتی خردمندانه، چنان زمینه سازی کند که در نهایت، واقعهای خردپذیر و باورکردنی و معقول جلوه کند و با معیارها و ارزشهای ملی و فرهنگی ایرانی همساز باشد.