چکیده:
بخش «ناصری» تاریخ بیهقی گرچه ظاهرا ده سال از سلطنت مسعود غزنوی (٤٢١ تا ٤٣١ ﻫ.ق) را شرح داده اما اطلاعات ارزشمند و گاه منحصر به فردی از وقایع تاریخی خراسان در قرون اولیه اسلامی را نیز در لابهلای همین تاریخ ده ساله غزنویان به دست داده است، که یکی از آنها علل و چگونگی سفر تاریخی حضرت رضا(ع) به خراسان و گزارش اولین ساخت و سازها در حرم وی، هم پارهای موقوفات آن در «مشهد» است. آنچه در پی آمده شرح همین وقایع و اخبار ویژه است.
خلاصه ماشینی:
ق) زمانی که متکی به درایت و مدیریت وزیرش «یحیی بن خالد برمکی» و دو فرزند کارآمد او «فضل» و «جعفر» بود، یکی از اعقاب امام حسن مجتبی به نام «یحیی بن عبداله بن الحسن بن الحسن بن علی بن ابی طالب»، مشهور به «یحیی بن عبداله الحسنی»، در سال ١٧٥ هجری به عنوان یکی از مدعیان خلافت علوی، در طبرستان ایران خروج و قیام خویش را آغاز کرد (بیهقی، ١٣٨٩ و ١٣٩٢، ج١، ص٤٠٨؛ نیز گردیزی، ١٣٦٦، ص٦١-١٦٠)؛ بدین سبب هارون «بیقرار و بیآرام گشت» و به رایزنی با یحیی برمکی پرداخت و گفت: «چنین حالی پیدا آمد، این شغل نه از آنست که به سالاری راست شود؛ یا ما را باید رفت یا تو را، یا پسری از آن تو، فضل یا جعفر»(بیهقی، همان، ص٤٠٨).
دربارۀ ساخت و سازهای «سوری» هم سه خبر و دلیل داریم که مؤید گزارش ابوالفضل بیهقی است؛ اول اینکه از آغاز احداث حرم حضرت رضا تا زمان نادرشاه افشار (قرن دوازده هجری قمری) حرم تنها یک گلدسته یا مناره داشت، که در جوار گنبد طلایی یا بقعۀ مطهر حضرت (و همان بقعۀ هارونی) برپا بود، بدون اینکه در جایی بجز تاریخ بیهقی ذکر شده باشد که چه کسی و در چه زمانی آن را ساخته است؟ دوم اینکه «راوندی» نیز ضمن شرح حال سلجوقیان و علل ورود آنها به خراسان به سبب ظلم و بیداد عمال غزنویان به سوری هم اشاره کرده و یادآور شده که «سوری بن معتز که قبۀ رضا رضی اله عنه کرده است...