چکیده:
چهچهه نام دو روستای همجوار مرزی در دو کشور ایران و ترکمنستان، با قدمت دست کم هزارساله است. این نام از دیرباز با عناوین «اژجاه»، «ازجاه»، «جهجاه»، «جهجه» و «چهچهه» در منابع تاریخی ـ فرهنگی ایران ذکر شده است. چهچهة قدیم در خاک کشور ترکمنستان کنونی قرار گرفته، اما چهچهه ایران در زمان قاجاریه در جنوب رشته کوه مرزی دو کشور احداث شده است. این روستا در حدّ فاصل شهرهای کلات و سرخس، به فاصلة صد کیلومتری شمالشرق شهر مشهد قرار دارد و جزء دهستان امیرآباد بخش زاوین شهرستان کلات است. موقعیت جغرافیایی ویژة چهچهه سبب شده است تا این قلعه به اندازة یک شهر تاریخ پرتنش داشته باشد. از آنجا که نزدیکترین راه مشهد به مرو از چهچهه میگذرد زمانی در این محل گمرک وجود داشته است. پس از قرارداد آخال میان ایران و روسیه تزاری (در سال ٩٩٢١.ق/ ١٨٨١.م) و فراهم آمدن امنیت نسبی در نقاط مرزی ایران و ترکمنستان اقوام وگروههای اجتماعی متعددی روی به چهچهه ایران آورده و تنوع قومی جالب توجهی را برای آن رقم زدهاند، به گونهای که جمعیت صد خانواری آنرا در سال ٦٧٣١ اقوام وگروههای زیر تشکیل میدادند: بلوچ/ بهلولی/ سرحدی/ مروی/ یزدی/ طبسی/ قشقایی/ اصفهانی/ اردلان/ کرد/ خوری/ قاینی/ قرقیز/ قرهتیکانی/ خاوری/ تربت جامی/ کنه بیسی/ تبادکانی/ چهچههای قدیم.در این پژوهش ابتدا پیشینة تاریخی هر دو چهچهه ترکمنستان و ایران و بعد ظرفیتهای بالقوة چهچهه ایران برای ایفای نقش نوین در ارتباط میان خراسان و ترکمنستان و جمهوریهای آسیای مرکزی بر شمرده شدهاست، نهایتا هم اقوام و گروههای متنوّع ساکن آن معرفی شده اند.
خلاصه ماشینی:
مرز ایران و ترکمنستان در شمال خراسان عمدتا رشته کوه مرتفع و تقریبا نفوذناپذیر «هزارمسجد»، با چند دره و رودخانه است، که از کوههای مزبور سرچشمه میگیرند و به سوی شهرهای دشت خاوران پیشین در کشور ترکمنستان کنونی جریان مییابند: رودخانة ژرف و حمام قلعه که وارد دژ طبیعی کلات میشود و از دربند نفته خارج میگردد به شهر دوشک (دوشاخ) ترکمنستان میرود.
سومین رود هم از خور کلات سرچشمه میگیرد و پس از عبور از روستاهای امیرآباد و تقی آباد و سرجنگل به دربند و روستای چهچهه میرسد و از ایران خارج و وارد دشت شوکان و چهچهة ترکمنستان میشود؛ در دوسوی جنوب و شمال دربند مرزی مزبور دو روستا با نام چهچهه وجود دارد که یکی از آن ایران و دیگری متعلق به کشور ترکمنستان است.
در نتیجه، تبادکان و روستاهای مجاور آن، از جمله چهچهه، طی حدود نیم قرن اواخر سدة دهم و اوایل یازدهم خطهای مرزی و مهم برای خراسان در برابر یورش ازبکها به حساب میآمد؛ انتخاب این مسیر توسط شاه عباس در سفر از دشت خاوران به مشهد هم ظاهرا نوعی سرکشی از این منطقة حساس به حساب میآمده است.
بجز این والیان ایرانی، چند دولتمرد یا افسر انگلیسی نیز برای شناسایی رزمگاه آتی خود با روسیه به حدود کلات سفر کرده اند که یکی از آنها به نام کلنل مکگرگر در سال ٢٩٢١ ق (برابر با ٥٧٨١ میلادی/ ٤٥٢١خ) از چهچهه هم خبر داده است.